I traveled far across the world's expanse
And spent my days with all kinds of people
در اقصای عالم بگشتم بسی
به سر بردم ایام با هر کسی
I found delights in every corner
And gathered a sheaf from every harvest
تمتع به هر گوشهای یافتم
ز هر خرمنی خوشهای یافتم
But none like the humble souls of Shiraz
I saw, may mercy be upon this soil
چو پاکان شیراز، خاکینهاد
ندیدم، که رحمت بر این خاک باد
The devotion of the men of this pure land
Made me turn away from Syria and Rome
تولای مردان این پاکبوم
برانگیختم خاطر از شام و روم
I felt sorrow leaving all those gardens
And going empty-handed to my friends
دریغ آمدم زآن همه بوستان
تهیدست رفتن سوی دوستان
I said to myself, they bring sugar from Egypt
To offer as gifts to their friends
به دل گفتم از مصر قند آورند
برِ دوستان ارمغانی برند
If my hands lacked such sugar,
I had sweeter words than sugar
مرا گر تهی بود از آن قند، دست
سخنهای شیرینتر از قند هست
Not sugar that people eat with their mouths
But the kind of sweetness scholars write on paper
نه قندی که مردم به صورت خورند
که ارباب معنی به کاغذ برند
When I completed this palace of fortune
I built ten gates of wisdom within it
چو این کاخ دولت بپرداختم
بر او دَه در از تربیت ساختم
One gate is justice, wisdom, and foresight
Protecting creation and fearing God
یکی باب عدل است و تدبیر و رای
نگهبانی خلق و ترس خدای
The second gate is founded on kindness
So the blessed may give thanks for God's grace
دُوُمْ باب احسان نهادم اساس
که مُنعم کند فضل حق را سپاس
The third gate is love, ecstasy, and passion
Not the love imposed by force
سوم باب عشق است و مستی و شور
نه عشقی که بندند بر خود بزور
The fourth is humility; the fifth, contentment
The sixth, the remembrance of the contented soul
چهارم تواضع، رضا پنجمین
ششم ذکر مرد قناعتگزین
The seventh gate, the realm of nurturing wisdom
The eighth, gratitude for well-being
به هفتم در، از عالم تربیت
به هشتم در، از شُکر بر عافیت
The ninth gate is repentance and the path of truth
The tenth, prayer and the conclusion of the book
نهم بابِ توبه است و راهِ صواب
دهم در مناجات و ختم کتاب
On an auspicious day and a blessed year,
In the joyful time between two festivals.
به روز همایون و سال سعید
به تاریخ فرّخ میان دو عید
The year exceeded six hundred by fifty-five,
When this renowned treasure was filled with pearls.
ز ششصد فزون بود پنجاه و پنج
که پُر دُر شد این نامبردار گنج
I remain with my skirt full of gems,
Yet my head is bowed to my knees in shame.
بماندهست با دامنی گوهرم
هنوز از خجالت به زانو سرم
For even in a sea of pearls, there are shells,
As in a garden, there are tall and short trees.
که در بحرِ لؤلؤ صدف نیز هست
درختِ بلند است در باغ و پست
O wise and pure-hearted one,
Never have I heard a wise man faultfinding.
الا ای خردمند پاکیزهخوی
خردمند نشنیدهام عیبجوی
Whether a robe is silk or linen,
There must be padding within.
قبا گر حریر است و گر پرنیان
به ناچار حَشوَش بود در میان
If you find no linen, seek it not,
Show kindness and cover its flaws.
تو گر پرنیانی نیابی، مجوش
کرم کار فرما و حشوش بپوش
I do not boast of my own virtue,
I extend my hand in humility.
ننازم به سرمایهٔ فضلِ خویش
به دریوزه آوردهامْ دستْ پیش
I heard that on the Day of Hope and Fear,
The Generous forgives the wicked for the righteous.
شنیدم که در روز امیّد و بیم
بَدان را به نیکان ببخشد کریم
If you see flaws in my words,
Attribute them to the Creator of the world.
تو نیز اَر بدی بینیم در سَخُن
به خلق جهانآفرین کار کن
If one couplet among a thousand pleases you,
Show honor and refrain from reproach.
چو بیتی پسند آیدت از هزار
به مردی، که دست از تَعنَّت بدار
Indeed, my Persian writings,
Are like musk, priceless in Khotan.
همانا که در فارس انشای من
چو مشک است بیقیمت اندر خُتن
Like the sound of a drum, impressive from afar,
My flaws remain hidden in my absence.
چو بانگ دهل هولم از دور بود
به غیبت درم عیبْ مستور بود
Saadi brought roses to the garden,
Playfully, as pepper is brought to India.
گل آورد سعدیْ سوی بوستان
به شوخی و فلفل به هندوستان
Like a date, sweet with its skin,
But when opened, it has a pit inside.
چو خرما به شیرینی اندوده پوست
چو بازش کنی استخوانی در اوست
Part 3 - The Reason for the Book's Arrangement: I have searched far and wide
Book: Bustan