Section 2 - A story about deliberation and delay in politics: From the Sea of Oman, someone emerged
بخش ۲ - حکایت در تدبیر و تأخیر در سیاست: ز دریای عمان برآمد کسی
From the Oman Sea, someone emerged,
Having traveled plains and seas aplenty.
ز دریای عمان برآمد کسی
سفر کرده هامون و دریا بسی
He had seen Arabs, Turks, Tajiks, and Romans,
With knowledge of every kind in his pure soul.
عرب دیده و ترک و تاجیک و روم
ز هر جنس در نفس پاکش علوم
He had roamed the world and gathered wisdom,
Traveled and learned the art of discourse.
جهان گشته و دانش اندوخته
سفر کرده و صحبت آموخته
Strong in form, like a mighty tree,
But severely withered, bereft of leaves.
به هیکل قوی چون تناور درخت
ولیکن فرو مانده بی برگ سخت
Two hundred patches sewn atop one another,
Burnt by hardships, both he and his attire.
دو صد رقعه بالای هم دوخته
ز حراق و او در میان سوخته
He entered a city by the sea's edge,
Where a noble ruler reigned in that land.
به شهری در آمد ز دریا کنار
بزرگی در آن ناحیت شهریار
Whose nature was noble and mindful of virtue,
And bowed in humility before the poor.
که طبعی نکونامی اندیش داشت
سر عجز در پای درویش داشت
The king’s servants washed him clean,
Body and head cleansed from the dust of the road.
بشستند خدمتگزاران شاه
سر و تن به حمامش از گرد راه
As he bowed his head at the king's threshold,
He prayed, laying his hand upon his chest.
چو بر آستان ملک سر نهاد
نیایش کنان دست بر بر نهاد
He entered the royal palace,
Saying, 'May your fortune be youthful, and your reign blessed.'
درآمد به ایوان شاهنشهی
که بختت جوان باد و دولت رهی
I did not pass through this land to find refuge,
Without witnessing hearts troubled by harm.
نرفتم در این مملکت منزلی
کز آسیب آزرده دیدم دلی
I saw no one intoxicated by wine,
Except the taverns themselves, desolate and ruined.
ندیدم کسی سرگران از شراب
مگر هم خرابات دیدم خراب
The kingdom needs no embellishment but this,
That it refrains from causing harm to anyone.
ملک را همین ملک پیرایه بس
که راضی نگردد به آزار کس
He spoke, scattering pearls of wisdom,
In a speech so moving, the king raised his sleeve.
سخن گفت و دامان گوهر فشاند
به نطقی که شه آستین برفشاند
The man’s eloquence pleased the king,
Who summoned him closer and honored him greatly.
پسند آمدش حسن گفتار مرد
به نزد خودش خواند و اکرام کرد
He gave him gold and gems in gratitude for his arrival,
And inquired about his origin and homeland.
زرش داد و گوهر به شکر قدوم
بپرسیدش از گوهر و زاد و بوم
He recounted all that was asked about his journey,
And gained a place closer than others to the king.
بگفت آنچه پرسیدش از سرگذشت
به قربت ز دیگر کسان بر گذشت
The king, in conversation with himself,
Thought of entrusting him with the role of vizier.
ملک با دل خویش با گفت و گو
که دست وزارت سپارد بدو
But decided to proceed gradually before announcing it,
So no one would mock his decision as hasty.
ولیکن بتدریج تا انجمن
به سستی نخندند بر رای من
He must first be tested for his wisdom,
And his rank should increase according to his skill.
به عقلش بباید نخست آزمود
به قدر هنر پایگاهش فزود
The heart bore the burden of grief many times
For the inexperienced attempts many deeds
برد بر دل از جور غم بارها
که نا آزموده کند کارها
When a judge writes a record thoughtfully
He will not feel shame before the learned ones
چو قاضی به فکرت نویسد سجل
نگردد ز دستاربندان خجل
Take aim when the arrow rests on the bowstring
Not after you have released it from your hand
نظر کن چو سوفار داری به شست
نه آنگه که پرتاب کردی ز دست
Like Joseph, one in virtue and discernment
It takes a year for him to become revered
چو یوسف کسی در صلاح و تمیز
به یک سال باید که گردد عزیز
Until much time has passed
None can fathom the depth of a person
به ایام تا بر نیاید بسی
نشاید رسیدن به غور کسی
He uncovered every kind of virtue in him
The man was wise and pure of faith
ز هر نوع اخلاق او کشف کرد
خردمند و پاکیزه دین بود مرد
He found his nature noble and his reasoning clear
A judge of speech and a knower of people's worth
نکو سیرتش دید و روشن قیاس
سخن سنج و مقدار مردم شناس
In wisdom, he surpassed the elders
He seated him as his foremost advisor
به رای از بزرگان مهش دید و بیش
نشاندش زبردست دستور خویش
He employed such wisdom and knowledge
That his commands and prohibitions sprang from within
چنان حکمت و معرفت کار بست
که از امر و نهیش درونی نخست
He brought a kingdom under his pen's control
From which no soul suffered any harm
در آورد ملکی به زیر قلم
کز او بر وجودی نیامد الم
He silenced the tongues of all critics
For no wrong word came from his deeds
زبان همه حرف گیران ببست
که حرفی بدش بر نیامد ز دست
The envious found not a trace of treachery in him
Their efforts were as fruitless as grinding wheat
حسودی که یک جو خیانت ندید
به کارش نیامد چو گندم تپید
From his enlightened heart, the kingdom gained radiance
And the old minister was seized with new grief
ز روشن دلش ملک پرتو گرفت
وزیر کهن را غم نو گرفت
He found no flaw in that wise man
On which he could cast reproach
ندید آن خردمند را رخنهای
که در وی تواند زدن طعنهای
Both the faithful and the ill-willed probed and scoured
But none could breach him by force
امین و بد اندیش طشتند و مور
نشاید در او رخنه کردن به زور
The king had two radiant-faced servants
Who always served with loyalty
ملک را دو خورشید طلعت غلام
به سر بر، کمر بسته بودی مدام
Two figures as pure as fairies and angels
Like the sun and moon, distinct from each other
دو پاکیزه پیکر چو حور و پری
چو خورشید و ماه از سدیگر بری
Two forms, of which one seemed no more than the other
Reflected in the mirror as each other's equal
دو صورت که گفتی یکی نیست بیش
نموده در آیینه همتای خویش
The wise man's sweet words
Took root in the hearts of both figures
سخنهای دانای شیرین سخن
گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن
When they saw that his virtues and character were noble
They became fond of him and his disposition
چو دیدند کاوصاف و خلقش نکوست
به طبعش هواخواه گشتند و دوست
In him too the human inclination arose,
But not a desire like the shortsighted ones to evil.
در او هم اثر کرد میل بشر
نه میلی چو کوتاهبینان به شر
He understood peace only then,
When he gazed upon their faces.
از آسایش آنگه خبر داشتی
که در روی ایشان نظر داشتی
If you wish for your power to remain high,
O master, do not attach your heart to the naive.
چو خواهی که قدرت بماند بلند
دل، ای خواجه، در ساده رویان مبند
And even if there is no personal motive involved,
Beware, for it could harm your majesty.
وگر خود نباشد غرض در میان
حذر کن که دارد به هیبت زیان
The minister, in this matter, found a way,
And carried the wicked tale to the king.
وزیر اندر این شمهای راه برد
به خبث این حکایت بر شاه برد
I do not know what they call this one or who he is!
He will not live harmoniously in this realm.
که این را ندانم چه خوانند و کیست!
نخواهد به سامان در این ملک زیست
The travelers live carelessly,
For they are not nurtured by the kingdom and fortune.
سفر کردگان لاابالی زیند
که پروردهٔ ملک و دولت نیند
I heard he is familiar with his servants,
He is treacherous and lustful.
شنیدم که با بندگانش سر است
خیانت پسند است و شهوت پرست
Such an audacious and corrupt one is unworthy,
To bring disgrace to the king’s court.
نشاید چنین خیره روی تباه
که بد نامی آرد در ایوان شاه
Should I forget the king’s bounty,
To witness corruption and remain silent?
مگر نعمت شه فرامش کنم
که بینم تباهی و خامش کنم
One cannot speak quickly based on mere assumption,
I did not tell you until I was certain.
به پندار نتوان سخن گفت زود
نگفتم تو را تا یقینم نبود
One of my subordinates listened closely,
And embraced him intimately.
ز فرمانبرانم کسی گوش داشت
که آغوش را اندر آغوش داشت
I have said this now, O just king,
As I have tested him, so should you.
من این گفتم اکنون ملک راست رای
چو من آزمودم تو نیز آزمای
He described the situation in the worst way,
May no good days come to a wicked man.
به ناخوب تر صورتی شرح داد
که بد مرد را نیکروزی مباد
When the ill-wisher finds a small flaw,
He sets the hearts of the great on fire.
بداندیش بر خرده چون دست یافت
درون بزرگان به آتش بتافت
With a small spark, one can ignite a fire,
And then burn down an ancient tree.
به خرده توان آتش افروختن
پس آنگه درخت کهن سوختن
This news heated the king so much,
That he boiled over like a cauldron.
ملک را چنان گرم کرد این خبر
که جوشش برآمد چو مِرجَل به سر
Anger stretched its hand towards the poor man’s blood,
But calmness held back that hand.
غضب دست در خون درویش داشت
ولیکن سکون دست در پیش داشت
For killing the nurtured is not an act of manliness,
Injustice following justice is a cold act.
که پرورده کشتن نه مردی بود
ستم در پی داد، سردی بود
Do not harm the one you have nurtured,
When he carries your arrow, do not shoot him with it.
میازار پروردهٔ خویشتن
چو تیر تو دارد به تیرش مزن
One should not nurture him with blessings
If you wish to shed his blood unjustly
به نعمت نبایست پروردنش
چو خواهی به بیداد خون خوردنش
Until you are certain of his virtues
He will not become your companion in the royal court
از او تا هنرها یقینت نشد
در ایوان شاهی قرینت نشد
Now until you are sure of his guilt
Do not harm him based on the words of an enemy
کنون تا یقینت نگردد گناه
به گفتار دشمن گزندش مخواه
The king kept this secret within his heart
For he had listened to the words of the wise
ملک در دل این راز پوشیده داشت
که قول حکیمان نیوشیده داشت
The heart, O wise one, is the prison of secrets
Once spoken, it cannot be chained back
دل است، ای خردمند، زندان راز
چو گفتی نیاید به زنجیر باز
He discreetly observed the actions of the man
And found flaws in the man's prudent judgment
نظر کرد پوشیده در کار مرد
خلل دید در رای هشیار مرد
Suddenly, he gazed at a servant
A fairy-faced one who smiled beneath his lips
که ناگه نظر زی یکی بنده کرد
پری چهره در زیر لب خنده کرد
Two people who share soul and mind
Speak volumes even while silent
دو کس را که با هم بود جان و هوش
حکایت کنانند و ایشان خموش
If you dare to look at the sight
You won’t be satisfied, like one thirsty at the Tigris
چو دیده به دیدار کردی دلیر
نگردی چو مستسقی از دجله سیر
The king's suspicion turned out to be true
He became enraged from the turmoil
ملک را گمان بدی راست شد
ز سودا بر او خشمگین خواست شد
Yet, with wisdom and complete judgment
He calmly said to him, 'O noble one'
هم از حسن تدبیر و رای تمام
به آهستگی گفتش ای نیک نام
I thought you were wise
And entrusted you with the kingdom's secrets
تو را من خردمند پنداشتم
بر اسرار ملکت امین داشتم
I assumed you were clever and intelligent
I didn’t know you were reckless and unworthy
گمان بردمت زیرک و هوشمند
ندانستمت خیره و ناپسند
Such a high rank is not your place
The fault is mine, not yours
چنین مرتفع پایه جای تو نیست
گناه از من آمد خطای تو نیست
For if I raise someone of poor essence
He will betray me in my sanctuary
که چون بدگهر پرورم لاجرم
خیانت روا داردم در حرم
The learned man raised his head
And spoke thus to the skilled king
برآورد سر مرد بسیاردان
چنین گفت با خسرو کاردان
Since my robe is free from guilt
I have no fear of the malice of the ill-willed
مرا چون بود دامن از جرم پاک
نباشد ز خبث بداندیش باک
Never did such suspicion cross my mind
I do not know who spoke such words against me
به خاطر درم هرگز این ظن نرفت
ندانم که گفت آنچه بر من نرفت
The king said, 'What I have said to you
Your enemies have said to your face
شهنشاه گفت: آنچه گفتم برت
بگویند خصمان به روی اندرت
Thus the old vizier told me
You, too, speak and act on what you know
چنین گفت با من وزیر کهن
تو نیز آنچه دانی بگوی و بکن
Smiling, he placed his hand on his lips
For from him, nothing surprising comes to pass
تسبم کنان دست بر لب گرفت
کز او هر چه آید نیاید شگفت
The envious one who sees me in his place
What else could he speak but ill of me?
حسودی که بیند به جای خودم
کجا بر زبان آورد جز بدم
In that moment, I deemed him my foe
When the king placed him beneath my command
من آن ساعت انگاشتم دشمنش
که بنشاند شه زیردست منش
When the Sultan bestows virtue upon him
Don’t you see that the enemy lies in the fold?
چو سلطان فضیلت نهد بر ویم
ندانی که دشمن بود در پیم؟
Till Judgment Day, he’ll never take me as a friend
For he sees my glory as his disgrace
مرا تا قیامت نگیرد به دوست
چو بیند که در عز من ذل اوست
Now I’ll tell you a truthful story
If you lend your ear to me first
بر اینت بگویم حدیثی درست
اگر گوش با بنده داری نخست
I don’t recall where I read in a book
That someone saw Iblis in a dream
ندانم کجا دیدهام در کتاب
که ابلیس را دید شخصی به خواب
Tall like a cypress, as beautiful as a fairy
From his face shone light like the sun
به بالا صنوبر، به دیدن چو حور
چو خورشیدش از چهره میتافت نور
He approached and said, 'Is this really you?'
No angel could be so beautiful
فرا رفت و گفت: ای عجب، این تویی
فرشته نباشد بدین نیکویی
You, whose face shines like the moon
Why are you known as ugly in the world?
تو کاین روی داری به حسن قمر
چرا در جهانی به زشتی سمر؟
Why did the painter in the king’s court
Make your image gloomy, ugly, and corrupt?
چرا نقش بندت در ایوان شاه
دژم روی کردهست و زشت و تباه؟
The ill-fated demon heard these words
And began to wail and cry out in sorrow
شنید این سخن بخت برگشته دیو
به زاری برآورد بانگ و غریو
He said, 'O fortunate one, this isn’t my true form
But the pen lies in the hand of my foe
که ای نیکبخت این نه شکل من است
ولیکن قلم در کف دشمن است
I too have a good name, yet
The ill-willed never speak well of me
مرا همچنین نام نیک است لیک
ز علت نگوید بداندیش نیک
The minister who tarnished my glory
Should be avoided by miles for his deceit
وزیری که جاه من آبش بریخت
به فرسنگ باید ز مکرش گریخت
Yet I do not fear the king’s wrath
For I am brave in words and guiltless
ولیکن نیندیشم از خشم شاه
دلاور بود در سخن، بیگناه
If the judge becomes troubled by it
It’s because his scale’s weight is lacking
اگر محتسب گردد آن را غم است
که سنگ ترازوی بارش کم است
As long as my words come out true
Why should I fear those who find fault?
چو حرفم برآید درست از قلم
مرا از همه حرف گیران چه غم؟
The king was astounded by his speech
And waved the baton of command
ملک در سخن گفتنش خیره ماند
سر دست فرماندهی برفشاند
For the guilty, with deceit and eloquence
Cannot be absolved of the crime they committed
که مجرم به زرق و زبان آوری
ز جرمی که دارد نگردد بری
From your enemy, truly, I’ve not heard it said
Yet have I not seen it with my own eyes instead?
ز خصمت همانا که نشنیدهام
نه آخر به چشم خودم دیدهام؟
Among these courtiers in the royal hall
Your gaze finds no other but these above all
کز این زمره خلق در بارگاه
نمیباشدت جز در اینان نگاه
The eloquent man laughed and then he spoke
This is true; truth must not be cloaked
بخندید مرد سخنگوی و گفت
حق است این سخن، حق نشاید نهفت
There’s wisdom here if you choose to hear
May wisdom flow and power appear
در این نکتهای هست اگر بشنوی
که حکمت روان باد و دولت قوی
Don’t you see the poor without wealth or array
Gaze at the rich in envy all day?
نبینی که درویش بی دستگاه
به حسرت کند در توانگر نگاه
My youthful strength has now flown away
In idle play, my life’s time did stray
مرا دستگاه جوانی برفت
به لهو و لعب زندگانی برفت
From seeing their beauty, I find no respite
For they hold the treasure of grace and delight
ز دیدار اینان ندارم شکیب
که سرمایه داران حسنند و زیب
Once, my face was as rosy as flowers in bloom
And my figure, like crystal, dispelled any gloom
مرا همچنین چهره گلفام بود
بلورینم از خوبی اندام بود
Now, at my end, the shroud must be spun
My hair is cotton, and my body undone
در این غایتم رشت باید کفن
که مویم چو پنبهست و دوکم بدن
My curls were once like the raven’s wing
And my robe was slender, perfectly fitting
مرا همچنین جعد شبرنگ بود
قبا در بر از نازکی تنگ بود
Two rows of coins adorned my lips’ embrace
Like walls built of silver bricks, set in place
دو رسته درم در دهن داشت جای
چو دیواری از خشت سیمین بپای
Now see me as I speak these words aloud
Each one fallen, like ancient towers bowed
کنونم نگه کن به وقت سخن
بیفتاده یک یک چو سور کهن
Why shouldn’t I gaze in envy at their grace?
And recall the years I wasted, lost in pace
در اینان به حسرت چرا ننگرم؟
که عمر تلف کرده یاد آورم
Those cherished days have slipped from me
And soon, this day too will cease to be
برفت از من آن روزهای عزیز
به پایان رسد ناگه این روز نیز
When the wise carved meaning into this stone
They said no truth higher than this is known
چو دانشور این در معنی بسفت
بگفت این کز این به محال است گفت
The king gazed upon the pillars of his reign
And said, no words or meaning can higher attain
در ارکان دولت نگه کرد شاه
کز این خوبتر لفظ و معنی مخواه
One may look at beauty if they understand
That even beauty may forgiveness demand
کسی را نظر سوی شاهد رواست
که داند بدین شاهدی عذر خواست
Were it not for wisdom, I’d act in haste
And with my words, his wrath I’d taste
به عقل ار نه آهستگی کردمی
به گفتار خصمش بیازردمی
Quickly drawing the sword in reckless strife
Biting my hand in regret for such a life
به تندی سبک دست بردن به تیغ
به دندان برد پشت دست دریغ
Don’t heed the words of one with a hidden aim
For if you act on them, you’ll regret the same
ز صاحب غرض تا سخن نشنوی
که گر کار بندی پشیمان شوی
To the virtuous, honor, prestige, and wealth accrue,
While the slanderer meets with deserved reproof too.
نکونام را جاه و تشریف و مال
بیفزود و، بدگوی را گوشمال
By the wisdom of his learned advisor’s plan,
His name spread with goodness throughout his land.
به تدبیر دستور دانشورش
به نیکی بشد نام در کشورش
With justice and grace, he ruled for years on end,
Departing, but leaving a good name to transcend.
به عدل و کرم سالها ملک راند
برفت و نکونامی از وی بماند
Such kings who nurture faith with devotion,
Through faith’s strength, they conquer fortune’s motion.
چنین پادشاهان که دین پرورند
به بازوی دین، گوی دولت برند
I see none like them in this present age,
If one exists, it is only Abu Bakr Sa’d, the sage.
از آنان نبینم در این عهد کس
وگر هست بوبکر سعد است و بس
O king, you are a heavenly tree, sublime,
Whose shade extends for a year’s journey in time.
بهشتی درختی تو، ای پادشاه
که افکندهای سایه یک ساله راه
From my fortunate fate, I dare to aspire,
That the phoenix’s wing shelters my desire.
طمع بود از بخت نیک اخترم
که بال همای افکند بر سرم
Wisdom said fortune’s phoenix grants no grace,
If luck you seek, come to this shade’s embrace.
خرد گفت دولت نبخشد همای
گر اقبال خواهی در این سایه آی
O God, You have cast Your merciful sight,
And spread this shade over creation’s plight.
خدایا به رحمت نظر کردهای
که این سایه بر خلق گستردهای
I pray for this kingdom as a humble man,
O God, may this shade eternally span.
دعا گوی این دولتم بندهوار
خدایا تو این سایه پاینده دار
It is wise to bind before one makes the move,
For a severed head cannot reconcile or approve.
صواب است پیش از کُشِش بند کرد
که نتوان سر کشته پیوند کرد
The Lord of command, wisdom, and splendor so great,
Will not be dismayed by the rabble’s debate.
خداوند فرمان و رای و شکوه
ز غوغای مردم نگردد ستوه
A head full of pride, devoid of patience’s art,
Is unfit to wear the crown and play the king’s part.
سر پر غرور از تحمل تهی
حرامش بود تاج شاهنشهی
I won’t say hold your ground in battle’s fray,
But when anger comes, let wisdom stay.
نگویم چو جنگ آوری پای دار
چو خشم آیدت عقل بر جای دار
He who possesses wisdom shows restraint,
Not a mind that anger enslaves and taints.
تحمل کند هر که را عقل هست
نه عقلی که خشمش کند زیردست
When anger’s army attacks from its lair,
Justice, piety, and faith vanish into thin air.
چو لشکر برون تاخت خشم از کمین
نه انصاف ماند نه تقوی نه دین
Beneath the heavens, I’ve seen no fiend so dire,
That so many lands from its presence retire.
ندیدم چنین دیو زیر فلک
که از وی گریزند چندین ملک
Section 2 - A story about deliberation and delay in politics: From the Sea of Oman, someone emerged
Book: Bustan