Section 2 - A story about deliberation and delay in politics: From the Sea of Oman, someone emerged

بخش ۲ - حکایت در تدبیر و تأخیر در سیاست: ز دریای عمان برآمد کسی

From the Oman Sea, someone emerged,

Having traveled plains and seas aplenty.

ز دریای عمان برآمد کسی

سفر کرده هامون و دریا بسی

He had seen Arabs, Turks, Tajiks, and Romans,

With knowledge of every kind in his pure soul.

عرب دیده و ترک و تاجیک و روم

ز هر جنس در نفس پاکش علوم

He had roamed the world and gathered wisdom,

Traveled and learned the art of discourse.

جهان گشته و دانش اندوخته

سفر کرده و صحبت آموخته

Strong in form, like a mighty tree,

But severely withered, bereft of leaves.

به هیکل قوی چون تناور درخت

ولیکن فرو مانده بی برگ سخت

Two hundred patches sewn atop one another,

Burnt by hardships, both he and his attire.

دو صد رقعه بالای هم دوخته

ز حراق و او در میان سوخته

He entered a city by the sea's edge,

Where a noble ruler reigned in that land.

به شهری در آمد ز دریا کنار

بزرگی در آن ناحیت شهریار

Whose nature was noble and mindful of virtue,

And bowed in humility before the poor.

که طبعی نکونامی اندیش داشت

سر عجز در پای درویش داشت

The king’s servants washed him clean,

Body and head cleansed from the dust of the road.

بشستند خدمتگزاران شاه

سر و تن به حمامش از گرد راه

As he bowed his head at the king's threshold,

He prayed, laying his hand upon his chest.

چو بر آستان ملک سر نهاد

نیایش کنان دست بر بر نهاد

He entered the royal palace,

Saying, 'May your fortune be youthful, and your reign blessed.'

درآمد به ایوان شاهنشهی

که بختت جوان باد و دولت رهی

I did not pass through this land to find refuge,

Without witnessing hearts troubled by harm.

نرفتم در این مملکت منزلی

کز آسیب آزرده دیدم دلی

I saw no one intoxicated by wine,

Except the taverns themselves, desolate and ruined.

ندیدم کسی سرگران از شراب

مگر هم خرابات دیدم خراب

The kingdom needs no embellishment but this,

That it refrains from causing harm to anyone.

ملک را همین ملک پیرایه بس

که راضی نگردد به آزار کس

He spoke, scattering pearls of wisdom,

In a speech so moving, the king raised his sleeve.

سخن گفت و دامان گوهر فشاند

به نطقی که شه آستین برفشاند

The man’s eloquence pleased the king,

Who summoned him closer and honored him greatly.

پسند آمدش حسن گفتار مرد

به نزد خودش خواند و اکرام کرد

He gave him gold and gems in gratitude for his arrival,

And inquired about his origin and homeland.

زرش داد و گوهر به شکر قدوم

بپرسیدش از گوهر و زاد و بوم

He recounted all that was asked about his journey,

And gained a place closer than others to the king.

بگفت آنچه پرسیدش از سرگذشت

به قربت ز دیگر کسان بر گذشت

The king, in conversation with himself,

Thought of entrusting him with the role of vizier.

ملک با دل خویش با گفت و گو

که دست وزارت سپارد بدو

But decided to proceed gradually before announcing it,

So no one would mock his decision as hasty.

ولیکن بتدریج تا انجمن

به سستی نخندند بر رای من

He must first be tested for his wisdom,

And his rank should increase according to his skill.

به عقلش بباید نخست آزمود

به قدر هنر پایگاهش فزود

The heart bore the burden of grief many times

For the inexperienced attempts many deeds

برد بر دل از جور غم بارها

که نا آزموده کند کارها

When a judge writes a record thoughtfully

He will not feel shame before the learned ones

چو قاضی به فکرت نویسد سجل

نگردد ز دستاربندان خجل

Take aim when the arrow rests on the bowstring

Not after you have released it from your hand

نظر کن چو سوفار داری به شست

نه آنگه که پرتاب کردی ز دست

Like Joseph, one in virtue and discernment

It takes a year for him to become revered

چو یوسف کسی در صلاح و تمیز

به یک سال باید که گردد عزیز

Until much time has passed

None can fathom the depth of a person

به ایام تا بر نیاید بسی

نشاید رسیدن به غور کسی

He uncovered every kind of virtue in him

The man was wise and pure of faith

ز هر نوع اخلاق او کشف کرد

خردمند و پاکیزه دین بود مرد

He found his nature noble and his reasoning clear

A judge of speech and a knower of people's worth

نکو سیرتش دید و روشن قیاس

سخن سنج و مقدار مردم شناس

In wisdom, he surpassed the elders

He seated him as his foremost advisor

به رای از بزرگان مهش دید و بیش

نشاندش زبردست دستور خویش

He employed such wisdom and knowledge

That his commands and prohibitions sprang from within

چنان حکمت و معرفت کار بست

که از امر و نهیش درونی نخست

He brought a kingdom under his pen's control

From which no soul suffered any harm

در آورد ملکی به زیر قلم

کز او بر وجودی نیامد الم

He silenced the tongues of all critics

For no wrong word came from his deeds

زبان همه حرف گیران ببست

که حرفی بدش بر نیامد ز دست

The envious found not a trace of treachery in him

Their efforts were as fruitless as grinding wheat

حسودی که یک جو خیانت ندید

به کارش نیامد چو گندم تپید

From his enlightened heart, the kingdom gained radiance

And the old minister was seized with new grief

ز روشن دلش ملک پرتو گرفت

وزیر کهن را غم نو گرفت

He found no flaw in that wise man

On which he could cast reproach

ندید آن خردمند را رخنه‌ای

که در وی تواند زدن طعنه‌ای

Both the faithful and the ill-willed probed and scoured

But none could breach him by force

امین و بد اندیش طشتند و مور

نشاید در او رخنه کردن به زور

The king had two radiant-faced servants

Who always served with loyalty

ملک را دو خورشید طلعت غلام

به سر بر، کمر بسته بودی مدام

Two figures as pure as fairies and angels

Like the sun and moon, distinct from each other

دو پاکیزه پیکر چو حور و پری

چو خورشید و ماه از سدیگر بری

Two forms, of which one seemed no more than the other

Reflected in the mirror as each other's equal

دو صورت که گفتی یکی نیست بیش

نموده در آیینه همتای خویش

The wise man's sweet words

Took root in the hearts of both figures

سخنهای دانای شیرین سخن

گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن

When they saw that his virtues and character were noble

They became fond of him and his disposition

چو دیدند کاوصاف و خلقش نکوست

به طبعش هواخواه گشتند و دوست

In him too the human inclination arose,

But not a desire like the shortsighted ones to evil.

در او هم اثر کرد میل بشر

نه میلی چو کوتاه‌بینان به شر

He understood peace only then,

When he gazed upon their faces.

از آسایش آنگه خبر داشتی

که در روی ایشان نظر داشتی

If you wish for your power to remain high,

O master, do not attach your heart to the naive.

چو خواهی که قدرت بماند بلند

دل، ای خواجه، در ساده رویان مبند

And even if there is no personal motive involved,

Beware, for it could harm your majesty.

وگر خود نباشد غرض در میان

حذر کن که دارد به هیبت زیان

The minister, in this matter, found a way,

And carried the wicked tale to the king.

وزیر اندر این شمه‌ای راه برد

به خبث این حکایت بر شاه برد

I do not know what they call this one or who he is!

He will not live harmoniously in this realm.

که این را ندانم چه خوانند و کیست!

نخواهد به سامان در این ملک زیست

The travelers live carelessly,

For they are not nurtured by the kingdom and fortune.

سفر کردگان لاابالی زیند

که پروردهٔ ملک و دولت نیند

I heard he is familiar with his servants,

He is treacherous and lustful.

شنیدم که با بندگانش سر است

خیانت پسند است و شهوت پرست

Such an audacious and corrupt one is unworthy,

To bring disgrace to the king’s court.

نشاید چنین خیره روی تباه

که بد نامی آرد در ایوان شاه

Should I forget the king’s bounty,

To witness corruption and remain silent?

مگر نعمت شه فرامش کنم

که بینم تباهی و خامش کنم

One cannot speak quickly based on mere assumption,

I did not tell you until I was certain.

به پندار نتوان سخن گفت زود

نگفتم تو را تا یقینم نبود

One of my subordinates listened closely,

And embraced him intimately.

ز فرمانبرانم کسی گوش داشت

که آغوش را اندر آغوش داشت

I have said this now, O just king,

As I have tested him, so should you.

من این گفتم اکنون ملک راست رای

چو من آزمودم تو نیز آزمای

He described the situation in the worst way,

May no good days come to a wicked man.

به ناخوب تر صورتی شرح داد

که بد مرد را نیکروزی مباد

When the ill-wisher finds a small flaw,

He sets the hearts of the great on fire.

بداندیش بر خرده چون دست یافت

درون بزرگان به آتش بتافت

With a small spark, one can ignite a fire,

And then burn down an ancient tree.

به خرده توان آتش افروختن

پس آنگه درخت کهن سوختن

This news heated the king so much,

That he boiled over like a cauldron.

ملک را چنان گرم کرد این خبر

که جوشش برآمد چو مِرجَل به سر

Anger stretched its hand towards the poor man’s blood,

But calmness held back that hand.

غضب دست در خون درویش داشت

ولیکن سکون دست در پیش داشت

For killing the nurtured is not an act of manliness,

Injustice following justice is a cold act.

که پرورده کشتن نه مردی بود

ستم در پی داد، سردی بود

Do not harm the one you have nurtured,

When he carries your arrow, do not shoot him with it.

میازار پروردهٔ خویشتن

چو تیر تو دارد به تیرش مزن

One should not nurture him with blessings

If you wish to shed his blood unjustly

به نعمت نبایست پروردنش

چو خواهی به بیداد خون خوردنش

Until you are certain of his virtues

He will not become your companion in the royal court

از او تا هنرها یقینت نشد

در ایوان شاهی قرینت نشد

Now until you are sure of his guilt

Do not harm him based on the words of an enemy

کنون تا یقینت نگردد گناه

به گفتار دشمن گزندش مخواه

The king kept this secret within his heart

For he had listened to the words of the wise

ملک در دل این راز پوشیده داشت

که قول حکیمان نیوشیده داشت

The heart, O wise one, is the prison of secrets

Once spoken, it cannot be chained back

دل است، ای خردمند، زندان راز

چو گفتی نیاید به زنجیر باز

He discreetly observed the actions of the man

And found flaws in the man's prudent judgment

نظر کرد پوشیده در کار مرد

خلل دید در رای هشیار مرد

Suddenly, he gazed at a servant

A fairy-faced one who smiled beneath his lips

که ناگه نظر زی یکی بنده کرد

پری چهره در زیر لب خنده کرد

Two people who share soul and mind

Speak volumes even while silent

دو کس را که با هم بود جان و هوش

حکایت کنانند و ایشان خموش

If you dare to look at the sight

You won’t be satisfied, like one thirsty at the Tigris

چو دیده به دیدار کردی دلیر

نگردی چو مستسقی از دجله سیر

The king's suspicion turned out to be true

He became enraged from the turmoil

ملک را گمان بدی راست شد

ز سودا بر او خشمگین خواست شد

Yet, with wisdom and complete judgment

He calmly said to him, 'O noble one'

هم از حسن تدبیر و رای تمام

به آهستگی گفتش ای نیک نام

I thought you were wise

And entrusted you with the kingdom's secrets

تو را من خردمند پنداشتم

بر اسرار ملکت امین داشتم

I assumed you were clever and intelligent

I didn’t know you were reckless and unworthy

گمان بردمت زیرک و هوشمند

ندانستمت خیره و ناپسند

Such a high rank is not your place

The fault is mine, not yours

چنین مرتفع پایه جای تو نیست

گناه از من آمد خطای تو نیست

For if I raise someone of poor essence

He will betray me in my sanctuary

که چون بدگهر پرورم لاجرم

خیانت روا داردم در حرم

The learned man raised his head

And spoke thus to the skilled king

برآورد سر مرد بسیاردان

چنین گفت با خسرو کاردان

Since my robe is free from guilt

I have no fear of the malice of the ill-willed

مرا چون بود دامن از جرم پاک

نباشد ز خبث بداندیش باک

Never did such suspicion cross my mind

I do not know who spoke such words against me

به خاطر درم هرگز این ظن نرفت

ندانم که گفت آنچه بر من نرفت

The king said, 'What I have said to you

Your enemies have said to your face

شهنشاه گفت: آنچه گفتم برت

بگویند خصمان به روی اندرت

Thus the old vizier told me

You, too, speak and act on what you know

چنین گفت با من وزیر کهن

تو نیز آنچه دانی بگوی و بکن

Smiling, he placed his hand on his lips

For from him, nothing surprising comes to pass

تسبم کنان دست بر لب گرفت

کز او هر چه آید نیاید شگفت

The envious one who sees me in his place

What else could he speak but ill of me?

حسودی که بیند به جای خودم

کجا بر زبان آورد جز بدم

In that moment, I deemed him my foe

When the king placed him beneath my command

من آن ساعت انگاشتم دشمنش

که بنشاند شه زیردست منش

When the Sultan bestows virtue upon him

Don’t you see that the enemy lies in the fold?

چو سلطان فضیلت نهد بر ویم

ندانی که دشمن بود در پیم؟

Till Judgment Day, he’ll never take me as a friend

For he sees my glory as his disgrace

مرا تا قیامت نگیرد به دوست

چو بیند که در عز من ذل اوست

Now I’ll tell you a truthful story

If you lend your ear to me first

بر اینت بگویم حدیثی درست

اگر گوش با بنده داری نخست

I don’t recall where I read in a book

That someone saw Iblis in a dream

ندانم کجا دیده‌ام در کتاب

که ابلیس را دید شخصی به خواب

Tall like a cypress, as beautiful as a fairy

From his face shone light like the sun

به بالا صنوبر، به دیدن چو حور

چو خورشیدش از چهره می‌تافت نور

He approached and said, 'Is this really you?'

No angel could be so beautiful

فرا رفت و گفت: ای عجب، این تویی

فرشته نباشد بدین نیکویی

You, whose face shines like the moon

Why are you known as ugly in the world?

تو کاین روی داری به حسن قمر

چرا در جهانی به زشتی سمر؟

Why did the painter in the king’s court

Make your image gloomy, ugly, and corrupt?

چرا نقش بندت در ایوان شاه

دژم روی کرده‌ست و زشت و تباه؟

The ill-fated demon heard these words

And began to wail and cry out in sorrow

شنید این سخن بخت برگشته دیو

به زاری برآورد بانگ و غریو

He said, 'O fortunate one, this isn’t my true form

But the pen lies in the hand of my foe

که ای نیکبخت این نه شکل من است

ولیکن قلم در کف دشمن است

I too have a good name, yet

The ill-willed never speak well of me

مرا همچنین نام نیک است لیک

ز علت نگوید بداندیش نیک

The minister who tarnished my glory

Should be avoided by miles for his deceit

وزیری که جاه من آبش بریخت

به فرسنگ باید ز مکرش گریخت

Yet I do not fear the king’s wrath

For I am brave in words and guiltless

ولیکن نیندیشم از خشم شاه

دلاور بود در سخن، بی‌گناه

If the judge becomes troubled by it

It’s because his scale’s weight is lacking

اگر محتسب گردد آن را غم است

که سنگ ترازوی بارش کم است

As long as my words come out true

Why should I fear those who find fault?

چو حرفم برآید درست از قلم

مرا از همه حرف گیران چه غم؟

The king was astounded by his speech

And waved the baton of command

ملک در سخن گفتنش خیره ماند

سر دست فرماندهی برفشاند

For the guilty, with deceit and eloquence

Cannot be absolved of the crime they committed

که مجرم به زرق و زبان آوری

ز جرمی که دارد نگردد بری

From your enemy, truly, I’ve not heard it said

Yet have I not seen it with my own eyes instead?

ز خصمت همانا که نشنیده‌ام

نه آخر به چشم خودم دیده‌ام؟

Among these courtiers in the royal hall

Your gaze finds no other but these above all

کز این زمره خلق در بارگاه

نمی‌باشدت جز در اینان نگاه

The eloquent man laughed and then he spoke

This is true; truth must not be cloaked

بخندید مرد سخنگوی و گفت

حق است این سخن، حق نشاید نهفت

There’s wisdom here if you choose to hear

May wisdom flow and power appear

در این نکته‌ای هست اگر بشنوی

که حکمت روان باد و دولت قوی

Don’t you see the poor without wealth or array

Gaze at the rich in envy all day?

نبینی که درویش بی دستگاه

به حسرت کند در توانگر نگاه

My youthful strength has now flown away

In idle play, my life’s time did stray

مرا دستگاه جوانی برفت

به لهو و لعب زندگانی برفت

From seeing their beauty, I find no respite

For they hold the treasure of grace and delight

ز دیدار اینان ندارم شکیب

که سرمایه داران حسنند و زیب

Once, my face was as rosy as flowers in bloom

And my figure, like crystal, dispelled any gloom

مرا همچنین چهره گلفام بود

بلورینم از خوبی اندام بود

Now, at my end, the shroud must be spun

My hair is cotton, and my body undone

در این غایتم رشت باید کفن

که مویم چو پنبه‌ست و دوکم بدن

My curls were once like the raven’s wing

And my robe was slender, perfectly fitting

مرا همچنین جعد شبرنگ بود

قبا در بر از نازکی تنگ بود

Two rows of coins adorned my lips’ embrace

Like walls built of silver bricks, set in place

دو رسته درم در دهن داشت جای

چو دیواری از خشت سیمین بپای

Now see me as I speak these words aloud

Each one fallen, like ancient towers bowed

کنونم نگه کن به وقت سخن

بیفتاده یک یک چو سور کهن

Why shouldn’t I gaze in envy at their grace?

And recall the years I wasted, lost in pace

در اینان به حسرت چرا ننگرم؟

که عمر تلف کرده یاد آورم

Those cherished days have slipped from me

And soon, this day too will cease to be

برفت از من آن روزهای عزیز

به پایان رسد ناگه این روز نیز

When the wise carved meaning into this stone

They said no truth higher than this is known

چو دانشور این در معنی بسفت

بگفت این کز این به محال است گفت

The king gazed upon the pillars of his reign

And said, no words or meaning can higher attain

در ارکان دولت نگه کرد شاه

کز این خوبتر لفظ و معنی مخواه

One may look at beauty if they understand

That even beauty may forgiveness demand

کسی را نظر سوی شاهد رواست

که داند بدین شاهدی عذر خواست

Were it not for wisdom, I’d act in haste

And with my words, his wrath I’d taste

به عقل ار نه آهستگی کردمی

به گفتار خصمش بیازردمی

Quickly drawing the sword in reckless strife

Biting my hand in regret for such a life

به تندی سبک دست بردن به تیغ

به دندان برد پشت دست دریغ

Don’t heed the words of one with a hidden aim

For if you act on them, you’ll regret the same

ز صاحب غرض تا سخن نشنوی

که گر کار بندی پشیمان شوی

To the virtuous, honor, prestige, and wealth accrue,

While the slanderer meets with deserved reproof too.

نکونام را جاه و تشریف و مال

بیفزود و، بدگوی را گوشمال

By the wisdom of his learned advisor’s plan,

His name spread with goodness throughout his land.

به تدبیر دستور دانشورش

به نیکی بشد نام در کشورش

With justice and grace, he ruled for years on end,

Departing, but leaving a good name to transcend.

به عدل و کرم سالها ملک راند

برفت و نکونامی از وی بماند

Such kings who nurture faith with devotion,

Through faith’s strength, they conquer fortune’s motion.

چنین پادشاهان که دین پرورند

به بازوی دین، گوی دولت برند

I see none like them in this present age,

If one exists, it is only Abu Bakr Sa’d, the sage.

از آنان نبینم در این عهد کس

وگر هست بوبکر سعد است و بس

O king, you are a heavenly tree, sublime,

Whose shade extends for a year’s journey in time.

بهشتی درختی تو، ای پادشاه

که افکنده‌ای سایه یک ساله راه

From my fortunate fate, I dare to aspire,

That the phoenix’s wing shelters my desire.

طمع بود از بخت نیک اخترم

که بال همای افکند بر سرم

Wisdom said fortune’s phoenix grants no grace,

If luck you seek, come to this shade’s embrace.

خرد گفت دولت نبخشد همای

گر اقبال خواهی در این سایه آی

O God, You have cast Your merciful sight,

And spread this shade over creation’s plight.

خدایا به رحمت نظر کرده‌ای

که این سایه بر خلق گسترده‌ای

I pray for this kingdom as a humble man,

O God, may this shade eternally span.

دعا گوی این دولتم بنده‌وار

خدایا تو این سایه پاینده دار

It is wise to bind before one makes the move,

For a severed head cannot reconcile or approve.

صواب است پیش از کُشِش بند کرد

که نتوان سر کشته پیوند کرد

The Lord of command, wisdom, and splendor so great,

Will not be dismayed by the rabble’s debate.

خداوند فرمان و رای و شکوه

ز غوغای مردم نگردد ستوه

A head full of pride, devoid of patience’s art,

Is unfit to wear the crown and play the king’s part.

سر پر غرور از تحمل تهی

حرامش بود تاج شاهنشهی

I won’t say hold your ground in battle’s fray,

But when anger comes, let wisdom stay.

نگویم چو جنگ آوری پای دار

چو خشم آیدت عقل بر جای دار

He who possesses wisdom shows restraint,

Not a mind that anger enslaves and taints.

تحمل کند هر که را عقل هست

نه عقلی که خشمش کند زیردست

When anger’s army attacks from its lair,

Justice, piety, and faith vanish into thin air.

چو لشکر برون تاخت خشم از کمین

نه انصاف ماند نه تقوی نه دین

Beneath the heavens, I’ve seen no fiend so dire,

That so many lands from its presence retire.

ندیدم چنین دیو زیر فلک

که از وی گریزند چندین ملک