Section 6 - The Story of a Scholar: An old and poor jurist.
بخش ۶ - حکایت دانشمند: فقیهی کهن جامه تنگدست
An old scholar, in modest attire,
Sat humbly in the judge’s court.
فقیهی کهن جامهٔ تنگدست
در ایوان قاضی به صف بر نشست
The judge glanced at him sharply,
And his assistant tugged his sleeve, saying, 'Rise!'
نگه کرد قاضی در او تیز تیز
معرف گرفت آستینش که خیز
Do you not know that this seat is not for you?
Sit lower, leave, or stand aside.
ندانی که برتر مقام تو نیست
فروتر نشین، یا برو، یا بایست
Not everyone deserves the place of honor,
Prestige comes with status, and rank with merit.
نه هر کس سزاوار باشد به صدر
کرامت به جاه است و منزل به قدر
Why should another see your need again?
This shame alone is punishment enough.
دگر ره چه حاجت ببیند کست؟
همین شرمساری عقوبت بست
He who humbles himself finds dignity,
And will not fall from high to low in disgrace.
به عزت هر آن کاو فروتر نشست
به خواری نیفتد ز بالا به پست
Do not show boldness in the place of the great,
If you lack strength, do not act like a lion.
به جای بزرگان دلیری مکن
چو سر پنجهات نیست شیری مکن
Seeing this, the wise yet poor man, pale-faced,
Sat and rose, as fortune waged war against him.
چو دید آن خردمند درویش رنگ
که بنشست و برخاست بختش به جنگ
Like fire that brings forth helpless smoke,
He lowered himself to a lesser place.
چو آتش برآورد بیچاره دود
فروتر نشست از مقامی که بود
The scholars began a debate,
Arguing over 'No!' and 'I do not submit!'
فقیهان طریق جدل ساختند
لَم و لا اُسَلّم درانداختند
They opened the doors to discord,
With 'Yes!' and 'No!' raising their voices high.
گشادند بر هم در فتنه باز
به لا و نَعَم کرده گردن دراز
You’d think skillful roosters were fighting,
Clashing with beaks and claws.
تو گفتی خروسان شاطر به جنگ
فتادند در هم به منقار و چنگ
One, drunk with rage, lost himself,
Another struck both hands on the ground.
یکی بی خود از خشمناکی چو مست
یکی بر زمین میزند هر دو دست
They fell into a tangled knot of disputes,
Unable to find a way to resolve them.
فتادند در عقدهٔ پیچ پیچ
که در حل آن ره نبردند هیچ
The old man in tattered clothes, in the last row,
Roared like a lion of the wild.
کهن جامه در صف آخرترین
به غرش در آمد چو شیر عرین
He said, 'Oh leaders of the Prophet's law,
In conveying the revelation, jurisprudence, and principles.'
بگفت ای صنادید شرع رسول
به ابلاغ تنزیل و فقه و اصول
Strong and spiritual arguments are needed,
Not raised neck veins as proof of strength.
دلایل قوی باید و معنوی
نه رگهای گردن به حجت قوی
For me, too, life is a game of mallet and ball,
They said, 'If you know it well, then speak.'
مرا نیز چوگان لعب است و گوی
بگفتند اگر نیک دانی بگوی
With the pen of eloquence and its art,
He inscribed his words on hearts like a seal on a ring.
به کلک فصاحت بیانی که داشت
به دلها چو نقش نگین بر نگاشت
He turned from the realm of form to meaning,
And struck the pen upon the head of contention.
سر از کوی صورت به معنی کشید
قلم بر سر حرف دعوی کشید
From every side came praises to him,
A thousand blessings on his wisdom and nature.
بگفتندش از هر کنار آفرین
که بر عقل و طبعت هزار آفرین
He drove the steed of speech to such a place,
That the judge, like a mule, was stuck in the mire.
سمند سخن تا به جایی براند
که قاضی چو خر در وَحَل باز ماند
The judge rose, abandoning his dignity and turban,
And sent him forward with honor and grace.
برون آمد از طاق و دستار خویش
به اکرام و لطفش فرستاد پیش
He said, 'Alas! I did not recognize your worth,
Nor did I offer thanks for your arrival.'
که هیهات قدر تو نشناختم
به شکر قدومت نپرداختم
'Tis a pity, with such talent as yours,
To see you in such a lowly place.'
دریغ آیدم با چنین مایهای
که بینم تو را در چنین پایهای
The assistant came to console him,
And offered to place the judge's turban on his head.
معرف به دلداری آمد برش
که دستار قاضی نهد بر سرش
With hand and word, he stopped him, saying, 'Stay away!
Do not bind arrogance upon my head.'
به دست و زبان منع کردش که دور
منه بر سرم پایبند غرور
'For tomorrow, with this aged head,
I may gnash my teeth on this turban in regret.'
که فردا شود بر کهن مِیزَران
به دستارِ پَنجَه گَزَم، سر گران
If they call me master and place me high,
The people will look at me with disdainful eyes.
چو مولام خوانند و صدر کبیر
نمایند مردم به چشمم حقیر
Does pure water ever change its essence,
Whether it's held in a golden jar or clay pot?
تفاوت کند هرگز آب زلال
گرش کوزه زرین بود یا سفال؟
A man needs wisdom and intellect in his head,
Not a fine turban like yours for show.
خرد باید اندر سر مرد و مغز
نباید مرا چون تو دستار نغز
Greatness does not come from a large head,
For a gourd has a large head but no brain.
کس از سربزرگی نباشد به چیز
کدو سربزرگ است و بی مغز نیز
Do not raise your neck with turban and beard,
For the turban is cotton, and the beard but grass.
میفراز گردن به دستار و ریش
که دستار پنبهست و سبلت حشیش
Those who only appear as human,
Are better to remain silent as mere figures.
به صورت کسانی که مردم وشند
چو صورت همان به که دم در کشند
Seek a station according to your skill,
Do not, like Saturn, seek both height and malice.
به قدر هنر جست باید محل
بلندی و نحسی مکن چون زحل
The height of a reed mat is fine,
For the nature of sugarcane is already within.
نی بوریا را بلندی نکوست
که خاصیت نیشکر خود در اوست
I do not call anyone wise and ambitious,
Even if a hundred servants follow him humbly.
بدین عقل و همت نخوانم کست
و گر میرود صد غلام از پست
How well said a bead of clay in mud,
When a foolish greedy hand picked it up.
چه خوش گفت خرمهرهای در گلی
چو برداشتش پر طمع جاهلی
No one would buy me for anything,
Do not wrap me in silk for my madness.
مرا کس نخواهد خریدن به هیچ
به دیوانگی در حریرم مپیچ
The coarse bread has the same worth it always does,
Even if it sits among poppies.
خَبَزدو همان قدر دارد که هست
وگر در میان شقایق نشست
A wealthy man is not better than others,
For a donkey in silk is still a donkey.
نه منعم به مال از کسی بهتر است
خر ار جل اطلس بپوشد خر است
Thus, the skilled speaker,
Washed away enmity from hearts with the water of words.
بدین شیوه مرد سخنگوی چست
به آب سخن کینه از دل بشست
It is hard to speak to a wounded heart,
When your foe falls, do not slacken.
دل آزرده را سخت باشد سخُن
چو خصمت بیفتاد سستی مکن
When you have the chance, extract your enemy's essence,
For opportunity washes the dust off the heart.
چو دستت رسد مغز دشمن بر آر
که فرصت فرو شوید از دل غبار
The judge remained trapped in his tyranny,
Saying, 'This is indeed a grievous day.'
چنان ماند قاضی به جورش اسیر
که گفت اِنَّ هذا لِیَوم عَسیر
He bit his hands in astonishment,
His eyes remained fixed like the stars.
به دندان گزید از تعجب یدین
بماندش در او دیده چون فرقدین
The young man turned his ambition from there,
He left, and no one saw him again.
وز آنجا جوان روی همت بتافت
برون رفت و بازش نشان کس نیافت
A roar rose from the elders in the gathering,
Saying, 'Where is such a bold eye from?'
غریو از بزرگان مجلس بخاست
که گویی چنین شوخ چشم از کجاست؟
The herald followed him and ran everywhere,
Who has seen a man of such traits and visage?
نقیب از پیَش رفت و هر سو دوید
که مردی بدین نعت و صورت که دید؟
Someone said, 'Such a sweet soul,
We know only Saadi of this kind in this town.'
یکی گفت از این نوع شیرین نفس
در این شهر سعدی شناسیم و بس
A hundred thousand praises for what he said,
See how sweetly he spoke of the bitter truth.
بر آن صد هزار آفرین کاین بگفت
حق تلخ بین تا چه شیرین بگفت
Section 6 - The Story of a Scholar: An old and poor jurist.
Book: Bustan