Section 1: When the sturdy tree grew tall
بخش ۱: درخت برومند چون شد بلند
When the robust tree grows tall,
If harm descends upon it from the heavens.
درخت برومند چون شد بلند
گر آید ز گردون برو بر گزند
Its leaves wither, and its roots weaken,
Its head first begins to incline downward.
شود برگ پژمرده و بیخ سست
سرش سوی پستی گراید نخست
When it uproots itself from its place,
It gives way to a fresh, young branch.
چو از جایگه بگسلد پای خویش
به شاخ نو آیین دهد جای خویش
It entrusts its flowers, leaves, and garden to another,
A springtime as bright as a shining lamp.
مراو را سپارد گل و برگ و باغ
بهاری به کردار روشن چراغ
If a bad branch sprouts from good roots,
Do not rashly attack the branch in haste.
اگر شاخ بد خیزد از بیخ نیک
تو با شاخ تندی میاغاز ریک
When the world passes from father to son,
What was hidden becomes evident to him.
پدر چون به فرزند ماند جهان
کند آشکارا برو بر نهان
If he dishonors the glory and name of his father,
You may call him a stranger, not a son.
گر او بفگند فر و نام پدر
تو بیگانه خوانش مخوانش پسر
Whoever loses the path shown by a teacher,
Deserves to face hardship from fate.
کرا گم شود راه آموزگار
سزد گر جفا بیند از روزگار
Such is the rule of this ancient house,
Its origin and end are never revealed.
چنین است رسم سرای کهن
سرش هیچ پیدا نبینی ز بن
When one understands its ill practices,
He will not wish to remain long in this world.
چو رسم بدش بازداند کسی
نخواهد که ماند به گیتی بسی
When Kay Kavus took his father's throne,
The whole world became his servant.
چو کاووس بگرفت گاه پدر
مر او را جهان بنده شد سر به سر
The same throne, collar, and earrings,
The same golden crown adorned with emeralds.
همان تخت و هم طوق و هم گوشوار
همان تاج زرین زبرجد نگار
The same Arabian horses with thick manes,
None in the world could match him.
همان تازی اسپان آگنده یال
به گیتی ندانست کس را همال
So it was, that in a golden-hued garden,
He would drink sweet wine each day.
چنان بد که در گلشن زرنگار
همی خورد روزی می خوشگوار
A golden throne with crystal legs,
Upon it sat the master of the world.
یکی تخت زرین بلورینش پای
نشسته بروبر جهان کدخدای
Together with the champions of Iran,
The king would consult on matters big and small.
ابا پهلوانان ایران به هم
همی رای زد شاه بر بیش و کم
Like a minstrel, a demon as the curtain-bearer,
Arrived, wishing an audience with the king.
چو رامشگری دیو زی پردهدار
بیامد که خواهد بر شاه بار
Thus he said, 'From the city of Mazandaran, I come,'
'A skilled minstrel am I, among the entertainers.'
چنین گفت کز شهر مازندران
یکی خوشنوازم ز رامشگران
'If I am worthy of serving the king,'
'May he open a path for me to his throne.'
اگر در خورم بندگی شاه را
گشاید بر تخت او راه را
The curtain-keeper left his post at court,
And gracefully approached the sovereign.
برفت از بر پرده سالار بار
خرامان بیامد بر شهریار
'He said, a minstrel of great skill stands ready,'
'With his lute, a master of melodious songs.'
بگفتا که رامشگری بر درست
ابا بربط و نغز رامشگرست
He commanded that they bring him forth,
And seated him among the players of instruments.
بفرمود تا پیش او خواندند
بر رود سازانش بنشاندند
When the lute was tuned as it should be,
He sang a song of Mazandaran.
به بربط چو بایست بر ساخت رود
برآورد مازندرانی سرود
'Mazandaran, my city, may it be remembered,'
'May its lands and dwellings forever prosper.'
که مازندران شهر ما یاد باد
همیشه بر و بومش آباد باد
'For its gardens are always in bloom,'
'Its mountains adorned with tulips and hyacinths.'
که در بوستانش همیشه گلست
به کوه اندرون لاله و سنبلست
'The air is pleasant, the land is colorful,'
'Neither hot nor cold, but always spring.'
هوا خوشگوار و زمین پرنگار
نه گرم و نه سرد و همیشه بهار
'The nightingale sings in its gardens,'
'The deer prances through its meadows.'
نوازنده بلبل به باغ اندرون
گرازنده آهو به راغ اندرون
'Always resting from strife and toil,'
'All year long, its sights and scents enchant.'
همیشه بیاساید از خفت و خوی
همه ساله هرجای رنگست و بوی
'Its streams seem to flow with rosewater,'
'Its aroma brings joy to the soul.'
گلابست گویی به جویش روان
همی شاد گردد ز بویش روان
'In Dey, Bahman, Azar, and Farvardin,'
'The land is always adorned with tulips.'
دی و بهمن و آذر و فرودین
همیشه پر از لاله بینی زمین
'All year, the streams smile brightly,'
'Everywhere, the falcon finds its prey.'
همه ساله خندان لب جویبار
به هر جای باز شکاری به کار
'The entire land is adorned,'
'With silks, coins, and treasures.'
سراسر همه کشور آراسته
ز دیبا و دینار وز خواسته
'Idols adorned with golden crowns,'
'All nobles girded with golden belts.'
بتان پرستنده با تاج زر
همه نامداران به زرین کمر
When Kay Kavus heard these words from him,
A new thought took root in his mind.
چو کاووس بشنید از او این سخن
یکی تازه اندیشه افگند بن
His warrior's heart was set on this,
To march his army towards Mazandaran.
دل رزمجویش ببست اندران
که لشکر کشد سوی مازندران
He said to the proud warriors of battle,
'We have laid our heads down, all for the feast.'
چنین گفت با سرفرازان رزم
که ما سر نهادیم یکسر به بزم
'If a brave heart grows lazy in its ways,'
'It will never be sated with ease or desire.'
اگر کاهلی پیشه گیرد دلیر
نگردد ز آسایش و کام سیر
'I am greater than Jam, Zahhak, and Kay Qobad,'
'Surpassing them in fortune, glory, and justice.'
من از جم و ضحاک و از کیقباد
فزونم به بخت و به فر و به داد
'I must exceed them in skill as well,'
'A world-seeker must bear the crown.'
فزون بایدم زان ایشان هنر
جهانجوی باید سر تاجور
When these words reached the ears of the nobles,
None of them saw this as a fortunate decision.
سخن چون به گوش بزرگان رسید
ازیشان کس این رای فرخ ندید
All turned pale, their brows furrowed deeply,
None wished for a war with the demons.
همه زرد گشتند و پرچین بروی
کسی جنگ دیوان نکرد آرزوی
No one dared to give a direct response,
Secretly, their souls were filled with cold fear.
کسی راست پاسخ نیارست کرد
نهانی روانشان پر از باد سرد
Like Tous, Goudarz, Keshvad, and Giv,
Like Khorad, Gorgin, and brave Roham.
چو طوس و چو گودرز کشواد و گیو
چو خراد و گرگین و رهام نیو
They said aloud, 'We are your servants,'
'We shall not give the land to anyone but you.'
به آواز گفتند ما کهتریم
زمین جز به فرمان تو نسپریم
After that, they held a gathering,
And cleared their hearts of his words.
ازان پس یکی انجمن ساختند
ز گفتار او دل بپرداختند
They sat and spoke to one another,
'What fate has befallen us?'
نشستند و گفتند با یکدگر
که از بخت ما را چه آمد به سر
'If the king persists in the words he said,'
'And does not veil them in the drinking of wine,'
اگر شهریار این سخنها که گفت
به می خوردن اندر نخواهد نهفت
'Then ruin shall rise from us and from Iran,'
'And no water or earth will remain in this land.'
ز ما و ز ایران برآمد هلاگ
نماند برین بوم و بر آب و خاک
'For Jamshid, with his glory and ring,'
'Had demons, birds, and fairies under his command.'
که جمشید با فر و انگشتری
به فرمان او دیو و مرغ و پری
'Yet he never thought of Mazandaran,'
'Nor sought a battle with the demons from the brave.'
ز مازندران یاد هرگز نکرد
نجست از دلیران دیوان نبرد
'Fereydun, wise and full of magic,'
'Even his soul was not guided to this.'
فریدون پردانش و پرفسون
همین را روانش نبد رهنمون
If it were possible to overcome this evil,
Through bravery, wealth, fame, and skill.
اگر شایدی بردن این بد بسر
به مردی و گنج و به نام و هنر
Manuchehr had acted decisively in this matter,
And had not let his heart falter over it.
منوچهر کردی بدین پیشدست
نکردی برین بر دل خویش پست
A solution must now be found for this,
So that this evil may be driven from the land of Iran.
یکی چاره باید کنون اندرین
که این بد بگردد ز ایران زمین
Thus, Tous spoke to the noble elders,
'O valiant leaders, experienced in battle.'
چنین گفت پس طوس با مهتران
که ای رزم دیده دلاور سران
'There is but one solution for this dilemma now,'
'Let us act, for this task is not impossible.'
مراین بند را چاره اکنون یکیست
بسازیم و این کار دشوار نیست
A swift steed must be sent to Zal, son of Sam,
To deliver a message to him.
هیونی تکاور بر زال سام
بباید فرستاد و دادن پیام
'If your head is buried in the mud, cleanse it now,
Sharpen your mind and show your face.'
که گر سر به گل داری اکنون مشوی
یکی تیز کن مغز و بنمای روی
'Perhaps he will open his wise lips to speak,
And his words will reach the heart of the lofty king.'
مگر کاو گشاید لب پندمند
سخن بر دل شهریار بلند
'He will remind him of the justice of this Ahriman,
'And that one must never open doors to demons.'
بگوید که این اهرمن داد یاد
در دیو هرگز نباید گشاد
'Unless Zal can turn him away from this thought,
Otherwise, the end of this path is near.'
مگر زالش آرد ازین گفته باز
وگرنه سرآمد نشان فراز
They crafted words of every kind,
And sent the swift steed racing forth.
سخنها ز هر گونه برساختند
هیونی تکاور برون تاختند
The rider galloped until midday,
And arrived at Zal, the world-illuminating.
رونده همی تاخت تا نیمروز
چو آمد بر زال گیتی فروز
Thus, he delivered the message of the noblemen,
'O famous one, noble son of Sam.'
چنین داد از نامداران پیام
که ای نامور با گهر پور سام
'A strange matter has arisen now,
Its solution is not easy to measure.'
یکی کار پیش آمد اکنون شگفت
که آسانش اندازه نتوان گرفت
'If you do not gird yourself for this task,
Neither body, land, nor tree will remain here.'
برین کار گر تو نبندی کمر
نه تن ماند ایدر نه بوم و نه بر
A thought arose in the king's heart,
And Ahriman twisted him away from the righteous path.
یکی شاه را بر دل اندیشه خاست
بپیچیدش آهرمن از راه راست
He does not align with the toil of his ancestors from ancient times,
And does not wish to share in their legacy.
به رنج نیاگانش از باستان
نخواهد همی بود همداستان
He desires wealth without toil,
And covets the pastures of Mazandaran.
همی گنج بیرنج بگزایدش
چراگاه مازندران بایدش
If no thorn of trouble arises from his coming,
The commander wishes to act swiftly.
اگر هیچ سرخاری از آمدن
سپهبد همی زود خواهد شدن
He will squander your toil and justice,
Which you carried forth since the time of Kai Kobad.
همی رنج تو داد خواهد به باد
که بردی ز آغاز باکیقباد
You, with Rustam, the mighty lion yet unsatisfied,
Had girded yourselves like brave lions.
تو با رستم شیر ناخورده سیر
میان را ببستی چو شیر دلیر
Now, all that has turned to mere wind before him,
His ill-intentioned soul has twisted away.
کنون آن همه باد شد پیش اوی
بپیچید جان بداندیش اوی
When Dastan heard this, he became deeply troubled,
His body trembled like a tree in the wind.
چو بشنید دستان بپیچید سخت
تنش گشت لرزان بسان درخت
He kept saying, 'Kavoos is a willful man,
Neither experienced in warmth nor in the coldness of the world.'
همی گفت کاووس خودکامه مرد
نه گرم آزموده ز گیتی نه سرد
One who holds a high position in the world,
Will see years, the sun, and the moon pass over him.
کسی کاو بود در جهان پیش گاه
برو بگذرد سال و خورشید و ماه
Who will remain in the world from his blade,
When all, young and old, tremble before it?
که ماند که از تیغ او در جهان
بلرزند یکسر کهان و مهان
It is no wonder if he does not heed me,
I will be weary if he does not listen to my counsel.
نباشد شگفت ار بمن نگرود
شوم خسته گر پند من نشنود
If I take this trouble upon my heart lightly,
And separate my heart from the king's thoughts.
ورین رنج آسان کنم بر دلم
از اندیشهٔ شاه دل بگسلم
Neither the Creator of the world will approve of me,
Nor the king, nor the warriors of the land of Iran.
نه از من پسندد جهانآفرین
نه شاه و نه گردان ایران زمین
I will tell him whatever advice comes to me,
If he accepts it from me, it will be beneficial.
شوم گویمش هرچ آید ز پند
ز من گر پذیرد بود سودمند
And if he becomes aggressive, the path is open,
Rustam is also here with his army.
وگر تیز گردد گشادست راه
تهمتن هم ایدر بود با سپاه
He was full of thought that long night,
Until the sun revealed its crown from above.
پر اندیشه بود آن شب دیرباز
چو خورشید بنمود تاج از فراز
He girded himself and set out toward the king,
And the nobles accompanied him on the way.
کمر بست و بنهاد سر سوی شاه
بزرگان برفتند با او به راه
The news reached Tous, Goudarz, and Giv,
To Rohham, Gorgin, and the brave warriors of Ney.
خبر شد به طوس و به گودرز و گیو
به رهام و گرگین و گردان نیو
That Dastan had reached near Iran,
And his auspicious banner had appeared.
که دستان به نزدیک ایران رسید
درفش همایونش آمد پدید
The leaders of the army went to greet him,
For one who wears the warrior's crown.
پذیره شدندش سران سپاه
سری کاو کشد پهلوانی کلاه
When Dastan, son of Sam, came into the fort,
They all welcomed him without hesitation.
چو دستان سام اندر آمد به تنگ
پذیره شدندنش همه بیدرنگ
The nobles praised him greatly,
And accompanied him to the king.
برو سرکشان آفرین خواندند
سوی شاه با او همی راندند
Tous said to him, 'O proud hero,
You endured such a long and arduous journey.'
بدو گفت طوس ای گو سرفراز
کشیدی چنین رنج راه دراز
For the sake of the greats of the land of Iran,
You chose to bear this hardship for peace.
ز بهر بزرگان ایران زمین
برآرامش این رنج کردی گزین
All of us are your well-wishers,
And admire the glory of your crown.
همه سر به سر نیک خواه توایم
ستوده به فر کلاه توایم
Zal said to the noblemen,
'Whoever remains unwearied by the years—'
ابا نامداران چنین گفت زال
که هر کس که او را نفرسود سال
'Will recall the wisdom of the elders,
And then the turning heavens will grant him justice.'
همه پند پیرانش آید به یاد
ازان پس دهد چرخ گردانش داد
'We should not reject his advice,
For we are not without need of this counsel.'
نشاید که گیریم ازو پند باز
کزین پند ما نیست خود بینیاز
'If one turns away from wisdom and counsel,
Regret will come upon him from the world.'
ز پند و خرد گر بگردد سرش
پشیمانی آید ز گیتی برش
They all said aloud, 'We are with you,
And we will not heed anyone else's counsel over yours.'
به آواز گفتند ما با توایم
ز تو بگذرد پند کس نشنویم
Together, they all came to the king,
And approached the famed royal throne.
همه یکسره نزد شاه آمدند
بر نامور تخت گاه آمدند