Section 10: When the shining sun rose from the mountain

بخش ۱۰: چو خورشید تابان برآمد ز کوه

As the shining sun rose from the mountain bright

The troops moved on, united in their might

چو خورشید تابان برآمد ز کوه

برفتند گردان همه همگروه

At dawn, they saw the hero standing near

And from that place, they took the path so clear

بدیدند مر پهلوان را پگاه

وزان جایگه برگرفتند راه

The commander sent a reader to recite

Who read to the wise and learned in light

سپهبد فرستاد خواننده را

که خواند بزرگان داننده را

As the wise leader with the priests did stand

The proud warriors and joyful ones in hand

چو دستور فرزانه با موبدان

سرافراز گردان و فرخ ردان

With joy, they came to the hero strong

The wise and clear-minded joined along

به شادی بر پهلوان آمدند

خردمند و روشن روان آمدند

Sam’s sharp tongue opened with words so bright

With a smile full of laughter, a heart full of light

زبان تیز بگشاد دستان سام

لبی پر ز خنده دلی شادکام

First, he praised the world’s eternal king

And woke the priest’s heart from slumbering

نخست آفرین جهاندار کرد

دل موبد از خواب بیدار کرد

He spoke: 'From the just and pure divine Lord'

Our hearts are full of hope, fear, and accord

چنین گفت کز داور راد و پاک

دل ما پر امید و ترس است و باک

Hope in forgiveness, and fear of the sin

To gaze upon the commands deep within

به بخشایش امید و ترس از گناه

به فرمانها ژرف کردن نگاه

Praise him as much as you are able to do

Be before him night and day, as is due

ستودن مراو را چنان چون توان

شب و روز بودن به پیشش نوان

The Lord who moves the sun and moon so bright

Shows the soul the path of goodness and light

خداوند گردنده خورشید و ماه

روان را به نیکی نماینده راه

The world runs joyful on its feet so fair

He gave both courts, in justice and care

بدویست گیهان خرم به پای

همو داد و داور به هر دو سرای

Spring, July, and autumn bring their turn

The tree of bounty bears fruit in return

بهار آرد و تیرماه و خزان

برآرد پر از میوه دار رزان

At times, youth brings color and scent to behold

At times, you see the old, face sorrowful and cold

جوان داردش گاه با رنگ و بوی

گهش پیر بینی دژم کرده روی

None shall pass his command or decree

The earth will not yield without his plea

ز فرمان و رایش کسی نگذرد

پی مور بی او زمین نسپرد

At the time the tablet and pen were made

He inscribed on all of existence's trade

بدانگه که لوح آفرید و قلم

بزد بر همه بودنیها رقم

The world was increased by the union so wise

For from one alone, increase will not arise

جهان را فزایش ز جفت آفرید

که از یک فزونی نیاید پدید

From the lofty heavens, the word came down

The whole world is this, from root to crown

ز چرخ بلند اندر آمد سخن

سراسر همین است گیتی ز بن

Time adorned the world for the people bright

And through it, desires are granted in light

زمانه به مردم شد آراسته

وزو ارج گیرد همی خواسته

If you are not matched in this world so vast

You remain powerful, hidden, steadfast

اگر نیستی جفت اندر جهان

بماندی توانای اندر نهان

And another who bears the God's faith so true

I have not seen a young one in his place anew

و دیگر که مایه ز دین خدای

ندیدم که ماندی جوان را بجای

Especially when born of a great seed

Though without a mate, he remains indeed

بویژه که باشد ز تخم بزرگ

چو بی‌جفت باشد بماند سترگ

What is better than a young hero so strong

Who becomes a bright soul in a child lifelong

چه نیکوتر از پهلوان جوان

که گردد به فرزند روشن روان

When the time of departure will rise for him

A new day will come through his child, so grim

چو هنگام رفتن فراز آیدش

به فرزند نو روز بازآیدش

In the world, the name of the child remains

For this one is Zal's son, and that one is Sam's

به گیتی بماند ز فرزند نام

که این پور زالست و آن پور سام

For him, the crown and throne will be bright

With the name gone, but with fortune’s might

بدو گردد آراسته تاج و تخت

ازان رفته نام و بدین مانده بخت

Now, this is my entire tale untold

It is my garden of flowers, pure and bold

کنون این همه داستان منست

گل و نرگس بوستان منست

For patience and wisdom fled from me

Tell me what is it that consumed my plea

که از من رمیدست صبر و خرد

بگویید کاین را چه اندر خورد

I did not say this until sorrow came

Not until a little sorrow reached my brain

نگفتم من این تا نگشتم غمی

به مغز و خرد در نیامد کمی

The entire palace of Mehrab is my love

Its earth like the rotating sky above

همه کاخ مهراب مهر منست

زمینش چو گردان سپهر منست

My heart was tamed by the daughter of Sindokht

What would one say to this tame Sam?

دلم گشت با دخت سیندخت رام

چه گوینده باشد بدین رام سام

May the king, Manuchehr, be tamed by speech

Is youth mistaken for sin or belief?

شود رام گویی منوچهر شاه

جوانی گمانی برد یا گناه

Whether high or low, when matched in quest

They set their face towards faith and the best

چه مهتر چه کهتر چو شد جفت جوی

سوی دین و آیین نهادست روی

In this way, the wise man has no war

For he follows the path of faith, and shame no more

بدین در خردمند را جنگ نیست

که هم راه دینست و هم ننگ نیست

What will the wise priest say now?

What do the sages know in this matter somehow?

چه گوید کنون موبد پیش بین

چه دانید فرزانگان اندرین

The lips of priests and leaders were sealed tight

Speech was bound on the lips of the wise in sight

ببستند لب موبدان و ردان

سخن بسته شد بر لب بخردان

For Zahhak, Mehrab was not fit in mind

The king’s heart was filled with gold, of a kind

که ضحاک مهراب را بد نیا

دل شاه ازیشان پر از کیمیا

No one dared open their mouth to speak

For none had heard sweet words with venom's streak

گشاده سخن کس نیارست گفت

که نشنید کس نوش با نیش جفت

When the general did not hear their word, he thought

He rose, and a new idea he sought

چو نشنید از ایشان سپهبد سخن

بجوشید و رای نو افگند بن

I know how you will investigate this scheme

With this idea, you may criticize me, it seems

که دانم که چون این پژوهش کنید

بدین رای بر من نکوهش کنید

But whoever has pride in his soul so pure

Must listen to much reproach, that’s for sure

ولیکن هر آنکو بود پر منش

بباید شنیدن بسی سرزنش

If you show me this in your way

You shall find a path opening, I say

مرا اندرین گر نمایش کنید

وزین بند راه گشایش کنید

I will do in this world in your stead

What none among the great has done with the lowly, instead

به جای شما آن کنم در جهان

که با کهتران کس نکرد از مهان

With goodness, truth, and righteousness, I will stand

And bring no harm to you with evil hand

ز خوبی و از نیکی و راستی

ز بد ناورم بر شما کاستی

All the priests arranged their response bright

They desired his happiness and calm, with delight

همه موبدان پاسخ آراستند

همه کام و آرام او خواستند

For we are each your servant, one by one

Not from awe, but from the things we’ve done

که ما مر ترا یک به یک بنده‌ایم

نه از بس شگفتی سرافگنده‌ایم

Although Mehrab is not of this rank

He is great, with strength and not so frank

ابا آنکه مهراب ازین پایه نیست

بزرگست و گرد و سبک مایه نیست

He knew that from the essence of the dragon’s lore

And even though a king among the Arabs, for sure

بدانست کز گوهر اژدهاست

و گر چند بر تازیان پادشاست

If the king’s doubt does not arise

There will be no shame for his lineage, no disguise

اگر شاه رابد نگردد گمان

نباشد ازو ننگ بر دودمان

A letter must go to the hero so grand

Just as you know it, with clear intent at hand

یکی نامه باید سوی پهلوان

چنان چون تو دانی به روشن روان

You, yourself, possess more wisdom than we

Your mind and thoughts are deeper, as we see

ترا خود خرد زان ما بیشتر

روان و گمانت به اندیشتر

Perhaps someone will send a letter to the king near

To send it and observe his decision clear

مگر کو یکی نامه نزدیک شاه

فرستد کند رای او را نگاه

Manouchehr, in agreement with the rider Sam

Does not stray from the path with such a plan

منوچهر هم رای سام سوار

نپردازد از ره بدین مایه کار

The general called the writer before him in sight

His heart was full, and he swept away the night

سپهبد نویسنده را پیش خواند

دل آگنده بودش همه برفشاند

He ordered a letter to be sent to Sam's way

With tidings of joy, greetings, and sway

یکی نامه فرمود نزدیک سام

سراسر نوید و درود و خرام

From the first line, praise spread far and wide

To the just one who created the world with pride

ز خط نخست آفرین گسترید

بدان دادگر کو جهان آفرید

From him comes joy, from him comes power

The Lord of Saturn, Venus, and the sun’s flower

ازویست شادی ازویست زور

خداوند کیوان و ناهید و هور

The Lord exists and the Lord does not exist

All are His servants, and the God is one, persist

خداوند هست و خداوند نیست

همه بندگانیم و ایزد یکیست

From Him, winds send warm greetings to Sam

The Lord of Kubal, of the sword and of the man

ازو باد بر سام نیرم درود

خداوند کوپال و شمشیر و خود

He who moves like a hawk in the time of dust

And like a falcon in battle, he does trust

چمانندهٔ دیزه هنگام گرد

چرانندهٔ کرگس اندر نبرد

The one who brings the wind to the battlefield’s face

Spilling blood from the black clouds’ embrace

فزایندهٔ باد آوردگاه

فشانندهٔ خون ز ابر سیاه

The one who strives for the crown and the golden belt

The one who shows Zal upon the golden pelt

گرایندهٔ تاج و زرین کمر

نشانندهٔ زال بر تخت زر

In manliness, skill is made from skill itself

Wisdom arises from all the arts, and wealth

به مردی هنر در هنر ساخته

خرد از هنرها برافراخته

I am to him as one of his servant, true

With love in my soul and heart full too

من او را بسان یکی بنده‌ام

به مهرش روان و دل آگنده‌ام

I was born to my mother in the way she saw fit

From the heavens, hardships came and bit

ز مادر بزادم بران سان که دید

ز گردون به من بر ستمها رسید

My father was in luxury, in fur and in fame

While I was carried by Simorgh to the Indian frame

پدر بود در ناز و خز و پرند

مرا برده سیمرغ بر کوه هند

I needed him who brought the hunt so near

And counted me among the children, without fear

نیازم بد آنکو شکار آورد

ابا بچه‌ام در شمار آورد

The wind burned my skin away

Time after time, dust from my eyes was sewn

همی پوست از باد بر من بسوخت

زمان تا زمان خاک چشمم بدوخت

They kept calling me, the son of Sam

To the throne of Sam, and I in my den

همی خواندندی مرا پور سام

به اورنگ بر سام و من در کنام

As God thus steers within His will

The revolving wheel of fate runs still

چو یزدان چنین راند اندر بوش

بران بود چرخ روان را روش

No one escapes the justice of God

And though he may flee, he rises above the fog

کس از داد یزدان نیابد گریغ

وگرچه بپرد برآید به میغ

If the spear seeks the teeth of a brave heart

It will tear through the sound, like a lion’s art

سنان گر بدندان بخاید دلیر

بدرد ز آواز او چرم شیر

Captured by the command of the Almighty's reign

Though his teeth may be like anvils of pain

گرفتار فرمان یزدان بود

وگر چند دندانش سندان بود

A task came upon me, breaking my soul

Such that it could not be praised in the hall

یکی کار پیش آمدم دل شکن

که نتوان ستودنش بر انجمن

If the father is brave and devoid of fear

Then hearing the servant's secret is clear

پدر گر دلیرست و نراژدهاست

اگر بشنود راز بنده رواست

I became weeping from the daughter of Mehrab

As I became roasted, sharp on the blazing slab

من از دخت مهراب گریان شدم

چو بر آتش تیز بریان شدم

The dark star of the night is my companion

I am he by the sea, with the shore as my union

ستاره شب تیره یار منست

من آنم که دریا کنار منست

I reached pain from my own self's core

Such that all of the assembly would weep evermore

به رنجی رسیدستم از خویشتن

که بر من بگرید همه انجمن

Although my heart has seen so much oppression

I cannot speak except at your expression

اگرچه دلم دید چندین ستم

نیارم زدن جز به فرمانت دم

What now will the world’s hero command?

I will open from this pain and hardship, unplanned

چه فرماید اکنون جهان پهلوان

گشایم ازین رنج و سختی روان

The pact cannot be broken by the general's father

Only by this task, a command to gather

ز پیمان نگردد سپهبد پدر

بدین کار دستور باشد مگر

For I make the daughter of Mehrab my bride

I will uphold truth by the faith I guide

که من دخت مهراب را جفت خویش

کنم راستی را به آیین و کیش

Thus, by this pact, he went before the group

And when I return from the Alborz mountain's loop

به پیمان چنین رفت پیش گروه

چو باز آوریدم ز البرز کوه

That no wish would be broken in your heart's space

Now within this, my heart is bound in place

که هیچ آرزو بر دلت نگسلم

کنون اندرین است بسته دلم

A rider, like the form of Azar Goshasp

From Kabul, he went toward Sam on two steeds

سواری به کردار آذر گشسپ

ز کابل سوی سام شد بر دو اسپ

He ordered and said, if one should remain

You must not utter a word, not even in vain

بفرمود و گفت ار بماند یکی

نباید ترا دم زدن اندکی

With your other leg, step forth and go

Ride on swiftly, until the foreteller you know

به دیگر تو پای اندر آور برو

برین سان همی تاز تا پیش گو

The messenger went ahead of him, swiftly went

Beneath him, the steel saddle was bent

فرستاده در پیش او باد گشت

به زیر اندرش چرمه پولاد گشت

As he approached the wolf-like men

Each from afar, the general did ken

چو نزدیکی گرگساران رسید

یکایک ز دورش سپهبد بدید

He went around like a mountain’s crest

Like a leopard, stalking the prey's nest

همی گشت گرد یکی کوهسار

چماننده یوز و رمنده شکار

Thus, he spoke to his mournful friends

About the work of the riders, their ends

چنین گفت با غمگساران خویش

بدان کار دیده سواران خویش

That a rider from Kabul has come so fleet

His saddle was made of Zabili’s leather seat

که آمد سواری دمان کابلی

چمان چرمهٔ زیر او زابلی

The messenger of Zal is indeed true

He must first be informed of what to do

فرستادهٔ زال باشد درست

ازو آگهی جست باید نخست

From Dastan, Iran, and the royal crown

He was seeking words, his request to renown

ز دستان و ایران و از شهریار

همی کرد باید سخن خواستار

At that moment, a rider approached him near

Holding in his hand, a letter so clear

هم اندر زمان پیش او شد سوار

به دست اندرون نامهٔ نامدار

He descended and kissed the earth below

He recalled the Creator of all we know

فرود آمد و خاک را بوس داد

بسی از جهان آفرین کرد یاد

He asked for, and received, the letter from Sam

The messenger spoke, recounting the plan

بپرسید و بستد ازو نامه سام

فرستاده گفت آنچه بود از پیام

The general opened the letter’s seal

And descended from the mountain’s steel

سپهدار بگشاد از نامه بند

فرود آمد از تیغ کوه بلند

He read through the words of Dastan with care

He grew silent, frozen in the air

سخنهای دستان سراسر بخواند

بپژمرد و بر جای خیره بماند

He did not like the wish that he heard

He sought a different course with a new word

پسندش نیامد چنان آرزوی

دگرگونه بایستش او را به خوی

Thus, the answer was given, it appeared clear

Words worthy of the gem are all sincere

چنین داد پاسخ که آمد پدید

سخن هر چه از گوهر بد سزید

Like the bird of life, the teacher shall be

Thus, the heart seeks its wish through destiny

چو مرغ ژیان باشد آموزگار

چنین کام دل جوید از روزگار

From the hunt, he returns home at last

His heart filled with thoughts that had grown vast

ز نخچیر کامد سوی خانه باز

به دلش اندر اندیشه آمد دراز

He thought, if I say this, it's not wise

Do not judge if knowledge doesn't rise

همی گفت اگر گویم این نیست رای

مکن داوری سوی دانش گرای

Toward the rulers, leaders of the land

I will be foolish and a breaker of the stand

سوی شهریاران سر انجمن

شوم خام گفتار و پیمان شکن

And if I say yes, your wish shall be true

The heart will be swayed by what it pursues

و گر گویم آری و کامت رواست

بپرداز دل را بدانچت هواست

From this bird, bred in the den of a demon's lair

What can be said of the lineage it bears?

ازین مرغ پرورده وان دیوزاد

چه گویی چگونه برآید نژاد

His head was weighed down by thoughts so heavy

He slept, but peace was not found within him, ready

سرش گشت از اندیشهٔ دل گران

بخفت و نیاسوده گشت اندران

The more difficult the speech is for the slave

The more weary the heart, the more the body will cave

سخن هر چه بر بنده دشوارتر

دلش خسته‌تر زان و تن زارتر

It is opened more within the hidden heart

As the Creator commands the world to start

گشاده‌تر آن باشد اندر نهان

چو فرمان دهد کردگار جهان