Section 10: When the shining sun rose from the mountain
بخش ۱۰: چو خورشید تابان برآمد ز کوه
As the shining sun rose from the mountain bright
The troops moved on, united in their might
چو خورشید تابان برآمد ز کوه
برفتند گردان همه همگروه
At dawn, they saw the hero standing near
And from that place, they took the path so clear
بدیدند مر پهلوان را پگاه
وزان جایگه برگرفتند راه
The commander sent a reader to recite
Who read to the wise and learned in light
سپهبد فرستاد خواننده را
که خواند بزرگان داننده را
As the wise leader with the priests did stand
The proud warriors and joyful ones in hand
چو دستور فرزانه با موبدان
سرافراز گردان و فرخ ردان
With joy, they came to the hero strong
The wise and clear-minded joined along
به شادی بر پهلوان آمدند
خردمند و روشن روان آمدند
Sam’s sharp tongue opened with words so bright
With a smile full of laughter, a heart full of light
زبان تیز بگشاد دستان سام
لبی پر ز خنده دلی شادکام
First, he praised the world’s eternal king
And woke the priest’s heart from slumbering
نخست آفرین جهاندار کرد
دل موبد از خواب بیدار کرد
He spoke: 'From the just and pure divine Lord'
Our hearts are full of hope, fear, and accord
چنین گفت کز داور راد و پاک
دل ما پر امید و ترس است و باک
Hope in forgiveness, and fear of the sin
To gaze upon the commands deep within
به بخشایش امید و ترس از گناه
به فرمانها ژرف کردن نگاه
Praise him as much as you are able to do
Be before him night and day, as is due
ستودن مراو را چنان چون توان
شب و روز بودن به پیشش نوان
The Lord who moves the sun and moon so bright
Shows the soul the path of goodness and light
خداوند گردنده خورشید و ماه
روان را به نیکی نماینده راه
The world runs joyful on its feet so fair
He gave both courts, in justice and care
بدویست گیهان خرم به پای
همو داد و داور به هر دو سرای
Spring, July, and autumn bring their turn
The tree of bounty bears fruit in return
بهار آرد و تیرماه و خزان
برآرد پر از میوه دار رزان
At times, youth brings color and scent to behold
At times, you see the old, face sorrowful and cold
جوان داردش گاه با رنگ و بوی
گهش پیر بینی دژم کرده روی
None shall pass his command or decree
The earth will not yield without his plea
ز فرمان و رایش کسی نگذرد
پی مور بی او زمین نسپرد
At the time the tablet and pen were made
He inscribed on all of existence's trade
بدانگه که لوح آفرید و قلم
بزد بر همه بودنیها رقم
The world was increased by the union so wise
For from one alone, increase will not arise
جهان را فزایش ز جفت آفرید
که از یک فزونی نیاید پدید
From the lofty heavens, the word came down
The whole world is this, from root to crown
ز چرخ بلند اندر آمد سخن
سراسر همین است گیتی ز بن
Time adorned the world for the people bright
And through it, desires are granted in light
زمانه به مردم شد آراسته
وزو ارج گیرد همی خواسته
If you are not matched in this world so vast
You remain powerful, hidden, steadfast
اگر نیستی جفت اندر جهان
بماندی توانای اندر نهان
And another who bears the God's faith so true
I have not seen a young one in his place anew
و دیگر که مایه ز دین خدای
ندیدم که ماندی جوان را بجای
Especially when born of a great seed
Though without a mate, he remains indeed
بویژه که باشد ز تخم بزرگ
چو بیجفت باشد بماند سترگ
What is better than a young hero so strong
Who becomes a bright soul in a child lifelong
چه نیکوتر از پهلوان جوان
که گردد به فرزند روشن روان
When the time of departure will rise for him
A new day will come through his child, so grim
چو هنگام رفتن فراز آیدش
به فرزند نو روز بازآیدش
In the world, the name of the child remains
For this one is Zal's son, and that one is Sam's
به گیتی بماند ز فرزند نام
که این پور زالست و آن پور سام
For him, the crown and throne will be bright
With the name gone, but with fortune’s might
بدو گردد آراسته تاج و تخت
ازان رفته نام و بدین مانده بخت
Now, this is my entire tale untold
It is my garden of flowers, pure and bold
کنون این همه داستان منست
گل و نرگس بوستان منست
For patience and wisdom fled from me
Tell me what is it that consumed my plea
که از من رمیدست صبر و خرد
بگویید کاین را چه اندر خورد
I did not say this until sorrow came
Not until a little sorrow reached my brain
نگفتم من این تا نگشتم غمی
به مغز و خرد در نیامد کمی
The entire palace of Mehrab is my love
Its earth like the rotating sky above
همه کاخ مهراب مهر منست
زمینش چو گردان سپهر منست
My heart was tamed by the daughter of Sindokht
What would one say to this tame Sam?
دلم گشت با دخت سیندخت رام
چه گوینده باشد بدین رام سام
May the king, Manuchehr, be tamed by speech
Is youth mistaken for sin or belief?
شود رام گویی منوچهر شاه
جوانی گمانی برد یا گناه
Whether high or low, when matched in quest
They set their face towards faith and the best
چه مهتر چه کهتر چو شد جفت جوی
سوی دین و آیین نهادست روی
In this way, the wise man has no war
For he follows the path of faith, and shame no more
بدین در خردمند را جنگ نیست
که هم راه دینست و هم ننگ نیست
What will the wise priest say now?
What do the sages know in this matter somehow?
چه گوید کنون موبد پیش بین
چه دانید فرزانگان اندرین
The lips of priests and leaders were sealed tight
Speech was bound on the lips of the wise in sight
ببستند لب موبدان و ردان
سخن بسته شد بر لب بخردان
For Zahhak, Mehrab was not fit in mind
The king’s heart was filled with gold, of a kind
که ضحاک مهراب را بد نیا
دل شاه ازیشان پر از کیمیا
No one dared open their mouth to speak
For none had heard sweet words with venom's streak
گشاده سخن کس نیارست گفت
که نشنید کس نوش با نیش جفت
When the general did not hear their word, he thought
He rose, and a new idea he sought
چو نشنید از ایشان سپهبد سخن
بجوشید و رای نو افگند بن
I know how you will investigate this scheme
With this idea, you may criticize me, it seems
که دانم که چون این پژوهش کنید
بدین رای بر من نکوهش کنید
But whoever has pride in his soul so pure
Must listen to much reproach, that’s for sure
ولیکن هر آنکو بود پر منش
بباید شنیدن بسی سرزنش
If you show me this in your way
You shall find a path opening, I say
مرا اندرین گر نمایش کنید
وزین بند راه گشایش کنید
I will do in this world in your stead
What none among the great has done with the lowly, instead
به جای شما آن کنم در جهان
که با کهتران کس نکرد از مهان
With goodness, truth, and righteousness, I will stand
And bring no harm to you with evil hand
ز خوبی و از نیکی و راستی
ز بد ناورم بر شما کاستی
All the priests arranged their response bright
They desired his happiness and calm, with delight
همه موبدان پاسخ آراستند
همه کام و آرام او خواستند
For we are each your servant, one by one
Not from awe, but from the things we’ve done
که ما مر ترا یک به یک بندهایم
نه از بس شگفتی سرافگندهایم
Although Mehrab is not of this rank
He is great, with strength and not so frank
ابا آنکه مهراب ازین پایه نیست
بزرگست و گرد و سبک مایه نیست
He knew that from the essence of the dragon’s lore
And even though a king among the Arabs, for sure
بدانست کز گوهر اژدهاست
و گر چند بر تازیان پادشاست
If the king’s doubt does not arise
There will be no shame for his lineage, no disguise
اگر شاه رابد نگردد گمان
نباشد ازو ننگ بر دودمان
A letter must go to the hero so grand
Just as you know it, with clear intent at hand
یکی نامه باید سوی پهلوان
چنان چون تو دانی به روشن روان
You, yourself, possess more wisdom than we
Your mind and thoughts are deeper, as we see
ترا خود خرد زان ما بیشتر
روان و گمانت به اندیشتر
Perhaps someone will send a letter to the king near
To send it and observe his decision clear
مگر کو یکی نامه نزدیک شاه
فرستد کند رای او را نگاه
Manouchehr, in agreement with the rider Sam
Does not stray from the path with such a plan
منوچهر هم رای سام سوار
نپردازد از ره بدین مایه کار
The general called the writer before him in sight
His heart was full, and he swept away the night
سپهبد نویسنده را پیش خواند
دل آگنده بودش همه برفشاند
He ordered a letter to be sent to Sam's way
With tidings of joy, greetings, and sway
یکی نامه فرمود نزدیک سام
سراسر نوید و درود و خرام
From the first line, praise spread far and wide
To the just one who created the world with pride
ز خط نخست آفرین گسترید
بدان دادگر کو جهان آفرید
From him comes joy, from him comes power
The Lord of Saturn, Venus, and the sun’s flower
ازویست شادی ازویست زور
خداوند کیوان و ناهید و هور
The Lord exists and the Lord does not exist
All are His servants, and the God is one, persist
خداوند هست و خداوند نیست
همه بندگانیم و ایزد یکیست
From Him, winds send warm greetings to Sam
The Lord of Kubal, of the sword and of the man
ازو باد بر سام نیرم درود
خداوند کوپال و شمشیر و خود
He who moves like a hawk in the time of dust
And like a falcon in battle, he does trust
چمانندهٔ دیزه هنگام گرد
چرانندهٔ کرگس اندر نبرد
The one who brings the wind to the battlefield’s face
Spilling blood from the black clouds’ embrace
فزایندهٔ باد آوردگاه
فشانندهٔ خون ز ابر سیاه
The one who strives for the crown and the golden belt
The one who shows Zal upon the golden pelt
گرایندهٔ تاج و زرین کمر
نشانندهٔ زال بر تخت زر
In manliness, skill is made from skill itself
Wisdom arises from all the arts, and wealth
به مردی هنر در هنر ساخته
خرد از هنرها برافراخته
I am to him as one of his servant, true
With love in my soul and heart full too
من او را بسان یکی بندهام
به مهرش روان و دل آگندهام
I was born to my mother in the way she saw fit
From the heavens, hardships came and bit
ز مادر بزادم بران سان که دید
ز گردون به من بر ستمها رسید
My father was in luxury, in fur and in fame
While I was carried by Simorgh to the Indian frame
پدر بود در ناز و خز و پرند
مرا برده سیمرغ بر کوه هند
I needed him who brought the hunt so near
And counted me among the children, without fear
نیازم بد آنکو شکار آورد
ابا بچهام در شمار آورد
The wind burned my skin away
Time after time, dust from my eyes was sewn
همی پوست از باد بر من بسوخت
زمان تا زمان خاک چشمم بدوخت
They kept calling me, the son of Sam
To the throne of Sam, and I in my den
همی خواندندی مرا پور سام
به اورنگ بر سام و من در کنام
As God thus steers within His will
The revolving wheel of fate runs still
چو یزدان چنین راند اندر بوش
بران بود چرخ روان را روش
No one escapes the justice of God
And though he may flee, he rises above the fog
کس از داد یزدان نیابد گریغ
وگرچه بپرد برآید به میغ
If the spear seeks the teeth of a brave heart
It will tear through the sound, like a lion’s art
سنان گر بدندان بخاید دلیر
بدرد ز آواز او چرم شیر
Captured by the command of the Almighty's reign
Though his teeth may be like anvils of pain
گرفتار فرمان یزدان بود
وگر چند دندانش سندان بود
A task came upon me, breaking my soul
Such that it could not be praised in the hall
یکی کار پیش آمدم دل شکن
که نتوان ستودنش بر انجمن
If the father is brave and devoid of fear
Then hearing the servant's secret is clear
پدر گر دلیرست و نراژدهاست
اگر بشنود راز بنده رواست
I became weeping from the daughter of Mehrab
As I became roasted, sharp on the blazing slab
من از دخت مهراب گریان شدم
چو بر آتش تیز بریان شدم
The dark star of the night is my companion
I am he by the sea, with the shore as my union
ستاره شب تیره یار منست
من آنم که دریا کنار منست
I reached pain from my own self's core
Such that all of the assembly would weep evermore
به رنجی رسیدستم از خویشتن
که بر من بگرید همه انجمن
Although my heart has seen so much oppression
I cannot speak except at your expression
اگرچه دلم دید چندین ستم
نیارم زدن جز به فرمانت دم
What now will the world’s hero command?
I will open from this pain and hardship, unplanned
چه فرماید اکنون جهان پهلوان
گشایم ازین رنج و سختی روان
The pact cannot be broken by the general's father
Only by this task, a command to gather
ز پیمان نگردد سپهبد پدر
بدین کار دستور باشد مگر
For I make the daughter of Mehrab my bride
I will uphold truth by the faith I guide
که من دخت مهراب را جفت خویش
کنم راستی را به آیین و کیش
Thus, by this pact, he went before the group
And when I return from the Alborz mountain's loop
به پیمان چنین رفت پیش گروه
چو باز آوریدم ز البرز کوه
That no wish would be broken in your heart's space
Now within this, my heart is bound in place
که هیچ آرزو بر دلت نگسلم
کنون اندرین است بسته دلم
A rider, like the form of Azar Goshasp
From Kabul, he went toward Sam on two steeds
سواری به کردار آذر گشسپ
ز کابل سوی سام شد بر دو اسپ
He ordered and said, if one should remain
You must not utter a word, not even in vain
بفرمود و گفت ار بماند یکی
نباید ترا دم زدن اندکی
With your other leg, step forth and go
Ride on swiftly, until the foreteller you know
به دیگر تو پای اندر آور برو
برین سان همی تاز تا پیش گو
The messenger went ahead of him, swiftly went
Beneath him, the steel saddle was bent
فرستاده در پیش او باد گشت
به زیر اندرش چرمه پولاد گشت
As he approached the wolf-like men
Each from afar, the general did ken
چو نزدیکی گرگساران رسید
یکایک ز دورش سپهبد بدید
He went around like a mountain’s crest
Like a leopard, stalking the prey's nest
همی گشت گرد یکی کوهسار
چماننده یوز و رمنده شکار
Thus, he spoke to his mournful friends
About the work of the riders, their ends
چنین گفت با غمگساران خویش
بدان کار دیده سواران خویش
That a rider from Kabul has come so fleet
His saddle was made of Zabili’s leather seat
که آمد سواری دمان کابلی
چمان چرمهٔ زیر او زابلی
The messenger of Zal is indeed true
He must first be informed of what to do
فرستادهٔ زال باشد درست
ازو آگهی جست باید نخست
From Dastan, Iran, and the royal crown
He was seeking words, his request to renown
ز دستان و ایران و از شهریار
همی کرد باید سخن خواستار
At that moment, a rider approached him near
Holding in his hand, a letter so clear
هم اندر زمان پیش او شد سوار
به دست اندرون نامهٔ نامدار
He descended and kissed the earth below
He recalled the Creator of all we know
فرود آمد و خاک را بوس داد
بسی از جهان آفرین کرد یاد
He asked for, and received, the letter from Sam
The messenger spoke, recounting the plan
بپرسید و بستد ازو نامه سام
فرستاده گفت آنچه بود از پیام
The general opened the letter’s seal
And descended from the mountain’s steel
سپهدار بگشاد از نامه بند
فرود آمد از تیغ کوه بلند
He read through the words of Dastan with care
He grew silent, frozen in the air
سخنهای دستان سراسر بخواند
بپژمرد و بر جای خیره بماند
He did not like the wish that he heard
He sought a different course with a new word
پسندش نیامد چنان آرزوی
دگرگونه بایستش او را به خوی
Thus, the answer was given, it appeared clear
Words worthy of the gem are all sincere
چنین داد پاسخ که آمد پدید
سخن هر چه از گوهر بد سزید
Like the bird of life, the teacher shall be
Thus, the heart seeks its wish through destiny
چو مرغ ژیان باشد آموزگار
چنین کام دل جوید از روزگار
From the hunt, he returns home at last
His heart filled with thoughts that had grown vast
ز نخچیر کامد سوی خانه باز
به دلش اندر اندیشه آمد دراز
He thought, if I say this, it's not wise
Do not judge if knowledge doesn't rise
همی گفت اگر گویم این نیست رای
مکن داوری سوی دانش گرای
Toward the rulers, leaders of the land
I will be foolish and a breaker of the stand
سوی شهریاران سر انجمن
شوم خام گفتار و پیمان شکن
And if I say yes, your wish shall be true
The heart will be swayed by what it pursues
و گر گویم آری و کامت رواست
بپرداز دل را بدانچت هواست
From this bird, bred in the den of a demon's lair
What can be said of the lineage it bears?
ازین مرغ پرورده وان دیوزاد
چه گویی چگونه برآید نژاد
His head was weighed down by thoughts so heavy
He slept, but peace was not found within him, ready
سرش گشت از اندیشهٔ دل گران
بخفت و نیاسوده گشت اندران
The more difficult the speech is for the slave
The more weary the heart, the more the body will cave
سخن هر چه بر بنده دشوارتر
دلش خستهتر زان و تن زارتر
It is opened more within the hidden heart
As the Creator commands the world to start
گشادهتر آن باشد اندر نهان
چو فرمان دهد کردگار جهان
Section 10: When the shining sun rose from the mountain
Book: Shahnameh
Author: Abu'l-Qâsem Ferdowsi Tusi