Section 3: When forty years remained of his time

بخش ۳: چو از روزگارش چهل سال ماند

When forty years of his time remained

See what destiny God had ordained for his fate

چو از روزگارش چهل سال ماند

نگر تا به سر برش یزدان چه راند

One night, in the king's palace, late and long

He was asleep with Arnavaz

در ایوان شاهی شبی دیر یاز

به خواب اندرون بود با ارنواز

He saw from the palace of the sovereign kings

Three warriors suddenly appeared

چنان دید کز کاخ شاهنشهان

سه جنگی پدید آمدی ناگهان

Two elders, one younger in the middle

Tall as cypress and majestic as kings

دو مهتر یکی کهتر اندر میان

به بالای سرو و به فرّ کیان

They girded their waists and walked regally

Holding mace-heads shaped like a bull's head

کمر بستن و رفتن شاهوار

به چنگ اندرون گُرزهٔ گاوسار

They rushed to fight against Zahhak

And placed a yoke upon his neck

دمان پیش ضحاک رفتی به جنگ

نهادی به گردن برش پالهنگ

They rode swiftly to Mount Damavand

Dragging him as a group followed behind

همی تاختی تا دماوند کوه

کشان و دوان از پس اندر گروه

The tyrant Zahhak twisted and writhed

Out of fear, it seemed his liver would tear

بپیچید ضحاک بیدادگر

بدرّیدش از هول گفتی جگر

He shouted in his sleep aloud

The hundred-pillared hall shook with his cry

یکی بانگ بر زد به خواب اندرون

که لرزان شد آن خانهٔ صدستون

The sun-faced maidens leaped from their place

Startled by the roar of the famed lord

بجَستند خورشید رویان ز جای

از آن غلغل نامور کدخدای

Thus spoke Arnavaz to Zahhak

O king, what has happened? Will you not reveal the secret?

چنین گفت ضحاک را ارنواز

که شاها چه بودت نگویی به راز

While resting peacefully in your hall

You trembled so for your life like this

که خفته به آرام در خان خویش

بر این سان بترسیدی از جان خویش

The lands of seven countries are under your rule

Beasts, men, and all creatures abide by your covenant

زمین هفت کشور به فرمان تو است

دد و دام و مردم به پیمان تو است

To the sun-faced ones, the ruler said

Such wonder must indeed be hidden

به خورشید رویان جهاندار گفت

که چونین شگفتی بشاید نهفت

For if you hear this tale from me

You will lose all hope in my life

که گر از من این داستان بشنوید

شودتان دل از جان من ناامید

Arnavaz said to the noble king

You must reveal this secret to us

به شاه گرانمایه گفت ارنواز

که بر ما بباید گشادنت راز

Perhaps we can find a solution

For every calamity has a remedy

توانیم کردن مگر چاره‌ای

که بی‌چاره‌ای نیست پتیاره‌ای

The commander revealed the hidden secret

And told them the dream, piece by piece

سپهبد گشاد آن نهان از نهفت

همه خواب یک یک بدیشان بگفت

Thus he spoke to the famous beauty

Do not leave this unresolved, find a remedy

چنین گفت با نامور ماهروی

که مگذار این را ره چاره جوی

The jewel of time is the crown on your head

The world shines bright from your noble fortune

نگین زمانه سر تخت تو است

جهان روشن از نامور بخت تو است

You hold the world beneath your ring

Beasts, men, birds, demons, and fairies alike

تو داری جهان زیر انگشتری

دد و مردم و مرغ و دیو و پری

From every land, gather the chiefs

Astrologers and sorcerers alike

ز هر کشوری گِرد کن مهتران

از اخترشناسان و افسونگران

Speak all to the wise priests' hearing,

Search for truth and its endearing.

سخن سربه‌سر موبدان را بگوی

پژوهش کن و راستی بازجوی

Observe, whose hands steer your reason today,

From mankind, fiend, or the spirits' sway.

نگه کن که هوش تو بر دست کیست

ز مردم شمار ار ز دیو و پریست

When the truth emerges, prepare a plan right then,

Do not fear ill deeds from suspicious men.

چو دانسته شد چاره ساز آن زمان

به خیره مترس از بد بدگمان

The words delighted the noble-minded king,

For they planted roots like a silver cypress in spring.

شه پر منش را خوش آمد سخن

که آن سرو سیمین برافگند بن

The world from night's darkness seemed like a crow's feather,

And suddenly the lamp rose from the mountain, breaking tether.

جهان از شب تیره چون پرّ زاغ

همانگه سر از کوه بر زد چراغ

You’d say upon the azure dome above,

The sun had spread its yellow ruby, a light we love.

تو گفتی که بر گنبد لاژورد

بگسترد خورشید یاقوت زرد

The commander called each sage priest around,

The wise and vigilant, their wisdom profound.

سپهبد به هر جا که بد موبدی

سخن دان و بیداردل بخردی

From every region, they were brought nearby,

To reveal the troubling dream that made his soul cry.

ز کشور به نزدیک خویش آورید

بگفت آن جگر خسته خوابی که دید

The secret words he shared without a bar,

Of good, of evil, and time’s turning scar.

نهانی سخن کردشان آشکار

ز نیک و بد و گردش روزگار

When will time’s cycle bring my end so near?

And whose hands will bear this crown and gear?

که بر من زمانه کی آید بسر

که را باشد این تاج و تخت و کمر

If this secret with me must be spread wide,

Or bow my head humbly, setting pride aside.

گر این راز با من بباید گشاد

و گر سر به خواری بباید نهاد

The sages' lips were dry, faces pale and grim,

Their tongues shared whispered counsel, chances slim.

لب موبدان خشک و رخساره تر

زبان پر ز گفتار با یکدگر

If we speak of destiny, truthfully say it,

It’s war against life; the soul may forfeit.

که گر بودنی باز گوییم راست

به جانست پیکار و جان بی‌بهاست

And if he hears not the truths of what’s fated,

We must abandon life, fully decimated.

و گر نشنود بودنی‌ها درست

بباید هم اکنون ز جان دست شست

Three days they pondered and time slipped away,

No one dared to speak, their thoughts in dismay.

سه روز اندر این کار شد روزگار

سخن کس نیارست کرد آشکار

On the fourth day, the king grew enraged in wrath,

Toward the priests who failed to illuminate his path.

به روز چهارم برآشفت شاه

بر آن موبدان نماینده راه

If your lives are spared, you must serve my needs,

Reveal the truths of destiny that fate decrees.

که گر زنده‌تان دار باید بسود

و گر بودنی‌ها بباید نمود

All the sages bowed their heads in defeat,

Their hearts filled with dread, eyes reddened, incomplete.

همه موبدان سرفگنده نگون

پر از هول دل، دیدگان پر ز خون

Among the noble men of sharp intellect,

One stood out, discerning, his wisdom correct.

از آن نامداران بسیار هوش

یکی بود بینادل و تیزگوش

Wise, alert, and astute in his fame,

From all the sages, he led, unashamed.

خردمند و بیدار و زیرک به نام

کز آن موبدان او زدی پیش گام

His heart tightened, courage replacing fear,

With open words, he faced Zahhak clear.

دلش تنگ‌تر گشت و ناباک شد

گشاده زبان پیش ضحاک شد

He said, 'Rid your head of empty thought’s hold,'

'For none but death has a fate foretold.'

بدو گفت پردخته کن سر ز باد

که جز مرگ را کس ز مادر نزاد

Rulers before you were many, indeed,

Worthy of the majestic throne they did lead

جهاندار پیش از تو بسیار بود

که تخت مهی را سزاوار بود

They counted much sorrow and joy in their stay,

Departed and passed the world another way

فراوان غم و شادمانی شمرد

برفت و جهان دیگری را سپرد

If with iron hoofs you stand firm on the ground,

The heavens will grind you, no trace will be found

اگر بارهٔ آهنینی به پای

سپهرت بساید نمانی به جای

Someone after you will claim your throne,

And lay low your head and your fortune alone

کسی را بود زین سپس تخت تو

به خاک اندر آرد سر و بخت تو

His name will be Fereydoun, noble and bright,

A ruler of earth with a fate of delight

کجا نام او آفریدون بود

زمین را سپهری همایون بود

That commander is yet unborn, you see,

His time of questioning has not yet come to be

هنوز آن سپهبد ز مادر نزاد

نیامد گه پرسش و سرد باد

When he is born from his mother of grace,

Like a tree he will grow, bearing fruit in his place

چو او زاید از مادر پرهنر

به سان درختی شود بارور

In manhood he’ll rise, his head reaching the moon,

Seeking belt, crown, and throne as his boon

به مردی رسد بر کشد سر به ماه

کمر جوید و تاج و تخت و کلاه

He’ll stand tall as a cypress in pride,

With an iron mace swinging by his side

به بالا شود چون یکی سرو برز

به گردن برآرد ز پولاد گُرز

He’ll strike your head with the bull-headed mace,

Take you captive, and bind you in disgrace

زند بر سرت گُرزهٔ گاوسار

بگیردت زار و ببنددت خوار

To him spoke Zahhak, of impure creed,

Why should I fear him? What causes this seed?

بدو گفت ضحاک ناپاک دین

چرا بنددم از منش چیست کین

The brave man replied, 'If wisdom you keep,

No one commits harm without reason deep

دلاور بدو گفت گر بخردی

کسی بی‌بهانه نسازد بدی

His father’s wisdom will be in your hand,

From this pain, his head will burn with demand

برآید به دست تو هوش پدرش

از آن درد گردد پر از کینه سرش

A noble cow will be his source of care,

A nurse for the world-seeker, rare and fair

یکی گاو برمایه خواهد بدن

جهانجوی را دایه خواهد بدن

That too will perish by your cruel will,

And thus, the bull-headed mace will fulfill

تبه گردد آن هم به دست تو بر

بدین کین کِشد گُرزهٔ گاوسر

When Zahhak heard this, he opened his ear,

Fell from his throne, his senses unclear

چو بشنید ضحاک بگشاد گوش

ز تخت اندر افتاد و ز او رفت هوش

The noble one turned from the lofty throne,

Averted his face from the harm yet unknown

گرانمایه از پیش تخت بلند

بتابید روی از نهیب گزند

When the great one's heart returned to its stead,

He placed his feet back on the throne instead

چو آمد دل نامور بازجای

به تخت کیان اندر آورد پای

Signs of Fereydoun he sought near and far,

Searching for clues, both visible and bizarre

نشان فریدون به گرد جهان

همی باز جست آشکار و نهان

No peace, no sleep, nor food he could claim,

The bright day turned azure in his shame

نه آرام بودش نه خواب و نه خورد

شده روز روشن بر او لاژورد